Sposób na przeżycie Wielkiego Postu

Książkę rozpoczyna świetny wstęp napisany przez Marka Kitę, który w bardzo ciekawy i plastyczny sposób przybliża polskiemu czytelnikowi postać o. Aleksandra Mienia. Ukazuje go na tle przemian zachodzących w rosyjskim prawosławiu w związku z koniecznością przetrwania w maksymalnie niekorzystnych warunkach państwa bolszewickiego. To właśnie tzw. Cerkiew katakumbowa, powstała jako wynik niezgody na oportunistyczną politykę Cerkwi oficjalnej, była, jak pisze autor wstępu, „duchową kolebką Aleksandra Mienia“ (s. 10).

Być może dla części czytelników nie jest to nic zaskakującego, ale dla mnie swojego rodzaju rewelacją był sam tytuł książki. Nie wiem na ile moja intuicja jest słuszna, ale wydaje mi się, że nasze rozumienie Wielkiego Postu obraca się głównie wokół kwestii wyrzeczenia, rozumianego w dodatku często jako ćwiczenie woli (słynne wielkopostne postanowienia). Poszczenie jest sprawą czysto indywidualną, a jednocześnie mocno powiązaną ze sferą moralności. O. Mień zaś pisze o „odprawianiu“ Wielkiego Postu, co mi przynajmniej od razu nasuwa skojarzenia liturgiczne. Post nie jest samotnie przeżywaną walką z jakąś swoją słabością (słabościami), z której możemy wyjść pełni dumy z tego, że udało nam się „wytrzymać“, albo pełni wstydu, że się nie udało. Post to szczególnego rodzaju pokutna liturgia, rytuał oczyszczenia, którego celem nie jest zwalczenie słabości, ale silniejsze przylgnięcie do Boga.

Odprawianie Wielkiego Postu jest zbiorem krótkich tekstów, podzielonym na cztery części. Pierwsza z nich, od której pochodzi tytuł całości, to zestaw ściśle praktycznych wskazówek czy też wytycznych pozwalających rzeczywiście zrytualizować czas Wielkiego Postu. Widoczny jest tu nacisk na to, iż celem podejmowanych działań (wyrzeczeń, regularnych modlitw, rozmyślań, odrzucenia wszystkich spraw życia codziennego, które mogą wprowadzać rozproszenie, itd.) jest wewnętrzne zjednoczenie człowieka i jego otwarcie na Boga. W podawanych przez o. Mienia wytycznych, jakkolwiek są one kierowane nie do mnichów, ale do ludzi żyjących w świecie, trudno nie zauważyć pewnej analogii do duchowej pragmatyki Filokalii, a także charakterystycznego dla duchowości prawosławnej rysu hezychastycznego. Co znaczące – i dotyczy to całości książki – jej oczywisty prawosławny kontekst nie czyni jej bezwartościową dla katolików.

W części drugiej, o. Mień, odnosząc się do liturgicznego (oczywiście prawosławnego) podziału tygodni Postu pokazuje w jaki sposob owa periodyzacja daje możliwość pogłębienia praktyki postnego rytuału.

Część trzecia, „Przygotowanie do spowiedzi“, to znów bardzo praktycznie potraktowana pomoc w rachunku sumienia, sformułowana w serię pytań do zadania samemu sobie. Paradoksalnie jednak, większość z nich nie ma zbyt wiele (jeśli w ogóle) wspólnego z tym, co zwykle kojarzy się ze słowem „grzech“. Przekraczają bowiem powierzchowny poziom popełniania czy nie popełniania grzechów, a skupia się na poziomie intencji, wewnętrznych dyspozycji, stanu serca. Dużo uwagi o. Mień poświęca kwestii wewnętrznych postaw kształtujących się wobec obiektywnych czynników zewnętrznych, takich jak środowisko społeczne, warunki życia, ideologie itp. Być może wynika to z faktu, iż pierwszorzędnymi adresatami jego książki byli ludzie zanurzeni ciągle w rzeczywistość sowieckiej Rosji.

Wreszcie czwarta część, „Niech wzniesie się modlitwa moja“, jest zestawem krótkich tekstów, pochodzących z homilii i wykładów o. Aleksandra, poświęconych różnym okresom, momentom czasowym i aspektom Wielkiego Postu. Znajdujemy tam więc teksty o skrusze, przebaczeniu,  modlitwie św. Efrema (odmawianej w każdy dzień Postu, oprócz sobót i niedziel), o ciszy wewnętrznej (w kontekście postaci Grzegorza Palamasa, twórcy syntezy hezychastycznej, patronującego w prawosławiu drugiej niedzieli Wielkiego Postu), Krzyżu i nieobojętności. Całość kończy kilka modlitw ułożonych przez o. Mienia przy różnych okazjach.

Odprawianie Wielkiego Postu nie jest raczej książką do czytania od deski do deski. Tak czytana zostawia bowiem wrażenie niedosytu, zbiór tekstów z części czwartej wydaje się być przypadkowy, a całość nie do końca zborna. Jest to bowiem z jednej strony swojego rodzaju „poradnik“, a z drugiej raczej zestaw sugestii do dalszego poszukiwania, do refleksji nad własnym życiem. Ten ostatni aspekt jest szczególnie wyraźny. Dla o. Mienia Wielki Post jest przede wszystkim czasem podróży wgłąb, odnalezienia siebie i jako takiego oddania się Bogu. I do tego właśnie jego książka ma służyć.

Tomasz Dekert

O. Aleksander Mień, Odprawianie Wielkiego Postu, tłum. Paweł Przeciszewski, Esprit, Kraków 2009, s. 78.