Sekwencje liturgiczne powstały z pewnością we wczesnym średniowieczu, choć ich powstanie i ówczesna rola w liturgii nie jest jasna. Utwory te rozwijały się następnie burzliwie w wielu miejscach starego kontynentu, tworząc ogromną liczbę utworów w większości lokalnych i często niedoskonałych z teologicznego punktu widzenia. Pierwsza z wielkich reform liturgii wprowadzając do całego Kościoła Missale Romanum po Soborze Trydenckim, dokonała ogromnej redukcji sekwencji do jedynie czterech utworów: Victimae Paschali laudes (Niech w święto radosne) na dzień Zmartwychwstania Pańskiego, Veni Sancte Spiritus (Przybądź Duchu Święty) na Pięćdziesiątnicę, Lauda Sion Salvatorem (Chwal Syjonie Zbawiciela) na Święto Bożego Ciała oraz Dies irae (W gniewu dzień) na msze za zmarłych. Dwie pierwsze wykonywane zazwyczaj po śpiewie Alleluia, mogły być również śpiewane podczas oktaw tych świąt. Trzecią wykonywano jedynie w dzień święta. Czwarta natomiast następowała po śpiewie traktu (do XX wieku na mszach żałobnych nie śpiewano Alleluia) i towarzyszyła każdej celebracji żałobnej.  Dokonano również ujednolicenia i drobnej korekty tekstu, usuwając z sekwencji wielkanocnej przedostatnią strofę o znaczeniu antysemickim (Słuszniej wierzyć Maryi świętej białej głowie, Niż temu co plotą fałszywi Żydowie.), przez co utwór jako jedyny stracił charakterystyczną dla sekwencji paralelną budowę, łączącą strofy w pary o tej samej melodii.

W XVIII wieku wprowadzono do liturgii jeszcze jedną sekwencję: Stabat Mater dolorosa (Bolejąca Matka stała) na dzień wspomnienia Siedmiu Boleści NMP, które to obchodzono w tydzień przed Wielkim Piątkiem oraz 15 września.

Kolejna reforma, wprowadzająca Missale Romanum Pawła VI, przeniosła sekwencję przed Alleluia oraz dokonała kolejnej redukcji: sekwencja Dies irae została przeniesiona z mszy żałobnej do Liturgii Godzin, gdzie podzielona na trzy części (godzinę czytań, jutrznię i nieszpory) stała się dowolnymi hymnami na ostatni tydzień roku liturgicznego. Sekwencje Lauda Sion i Stabat Mater  pozostały w repertuarze mszlanym. Ich wykonywane stało się natomiast dowolne. Z tekstu sekwencji usunięto również (dodane w średniowieczu) kończące je aklamacje Amen i Alleluia. Usunięcie oktawy Zesłania Ducha Świętego oraz Wspomnienia siedmiu boleści NMP spowodowało jeszcze mniejszą obecność tego gatunku muzycznego w Liturgii. Obecnie więc śpiew ten pojawia się obowiązkowo jedynie w Niedzielę Zmartwychwstania i w Niedzielę Zesłania Ducha Świętego, tworząc swoiste klamry okresu paschalnego. Dowolnie pojawiać się może także w czasie kolejnych siedmiu dni oktawy Zmartwychwstania, w Uroczystość Bożego Ciała i Krwi Chrystusa oraz 15 września.

Jeśli chodzi o diecezje polskie, to w pierwszym wydaniu lekcjonarza mszalnego pominięto, z nieznanego powodu, sekwencje dowolne, co doprowadziło do ich całkowitego zaniku. Sekwencję Chwal Syjonie na Boże Ciało wprowadzono ponownie II wydaniem lekcjonarza w 2015 roku. Sekwencja Bolejąca Matka obecna jest dopiero w obowiązującym od 2019 r. VI tomie tego wydania. Z przykrością należy odnotować fakt, iż błędnie wskazano wersje skrócone tych utworów, które we wszystkich edycjach typicznych zawierają ostatnie zwrotki sekwencji, a w lekcjonarzu polskim – odwrotność tychże. Rubryka poleca więc śpiewać w przypadku Sekwencji na Boże Ciało nie ostatnie cztery zwrotki (od słów Oto Chleb aniołów…), a pierwsze… dwadzieścia.  Wydaje się więc, że błąd ten, biorąc pod uwagę objętość tych utworów, znacznie utrudni reintrodukcję tych tekstów do polskich kościołów. Dodatkowy błędem zdaje się być dołączenie do tekstu nieobecnych po reformie w tekście łacińskim końcowych aklamacji Amen oraz Alleluja, które przez umiejscowienie sekwencji przed aklamacją przed Ewangelią nie mają sensu.

Własne sekwencje zakonne

Nie są to jednak wszystkie sekwencje obecne w odnowionej Liturgii. Szereg sekwencji zawierają księgi własne poszczególnych zakonów, które zachowały swoje własne sekwencje zarówno po Soborze Trydenckim, jak i Watykańskim II. Są to prawie wyłącznie utwory wykonywane w święta założyciela bądź patrona zakonu. W tej grupie znajdziemy:

– Sekwencję ku czci św. Benedykta: Laeta quies magni ducis, śpiewaną w dniu jego uroczystości w zakonach z rodziny benedyktyńskiej,

– Sekwencję ku czci św. Franciszka z Asyżu Sanctitatis nova signa na jego uroczystość we wszystkich trzech zakonach franciszkańskich,

– Sekwencję ku czci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel Flos Carmeli na jej uroczystość w zakonie karmelitańskim,

– Sekwencję In caelesti hierarchia na uroczystość św. Dominika oraz wspomnienie przeniesienia jego relikwii w zakonie dominikańskim.

Z części sekwencji własnych zakony zrezygnowały po ostatniej reformie – dominikanie na przykład z sekwencji na cześć św. Francisza, franciszkanie natomiast z czterech sekwencji: o świętym Dominiku, na mszę o najświętszym imieniu Jezus (Lauda Sion Salvatoris Iesu Nomen), o siedmiu radościach NMP (Gaude Virgo) oraz na mszy o tajemnicy Drogi Krzyżowej (Christi mortem).

Laetabundus

W grupie sekwencji własnych znajdziemy również jedną szczególną, bo nie przeznaczoną na mszę o świętym, lecz na obchody świąt Pańskich. Jest to sekwencja Laetabundus, którą w rycie dominikańskim wykonywano w dzień Narodzenia Pańskiego, w dzień Objawienia oraz w Święto Oczyszczenia NMP, zaznaczając tym samym najważniejsze obchody związane z Wcieleniem Syna Bożego. Sama sekwencja pojawia się w francuskich księgach muzyczno-liturgicznych z przełomu XI i XII wieku (Cambrai, Bibliothèque municipale, ms 78(79)).

Cambrai, Bibliothèque municipale, ms 78(79)).

Z tamtych terenów rozprzestrzeniając się w różnych miejscach Europy, stała się m.in. częścią rytu dominikańskiego, w którym pozostała aż do jego zmierzchu w XX wieku.

Po przyjęciu przez dominikanów odnowionego Rytu Rzymskiego z końcem lat 60’, zakon postanowił zachować szereg tradycji własnych, również związanych z obchodami różnych Uroczystości Pańskich, co jest unikatem pośród tekstów własnych zakonów. W wydanym w 1985 roku Proprium Ordinis Praedicatorum II: Missale et Lectionarium, które reguluje użycie dominikańskich tekstów i zwyczajów własnych w odnowionym Rycie Rzymskim, znajdziemy pozwolenie na dobrowolne śpiewanie sekwencji Laetabundus na mszy w dzień Bożego Narodzenia, w Epifanię oraz w Ofiarowanie Pańskie (które zastąpiło dawniejsze święto Oczyszczenia NMP).

Proprium Ordinis Praedicatorum: Missale et Lectionarium, Roma ad Sanctae Sabinae 1985, s. 503

Tekst sekwencji (z polskiego lekcjonarza dominikańskiego) prezentuje się następująco:

1. Radujże się, wiernego chóru grono. Alleluja!
2. Króla królów; dziewicze wydało łono: rzecz cudowna!
3. Oto Anioł Doradca; narodzony z Dziewicy: Słońce z Gwiazdy.
4. Słońce niezachodzące, Gwiazda rozbłyskująca; wiekuiście.
5. Jakoby z Gwiazdy promień, podobnie i Dziewica; rodzi Syna.
6. Ani gwiazda promieniem; ani matka zrodzeniem; nie skalana.
7. Wysoki cedr libański; staje na tym padole; niby hyzop.
8. Najwyższego istnienie, Słowo cierpiało, w ciało; obleczone.
9. Izajasz prorokuje, Synagoga przyjmuje, W pamięci zachowuje, Ale nie wypełnia.
10. Swoim wiary nie dała, niechby to uznała, co wieszczba śpiewała sybillińska.
11. Nieszczęsna, wierz szczerze; choć w Stare Przymierze: czemuż ma zginąć; lud wybrany?
12. Obyś uwierzyła, że Go Matka miła, jak Pismo rzecze, porodziła.

Reforma wprowadziła również korekty w tekście tej sekwencji.  W dziewiątej strofie Synagoga nie wypełnia (esse obligata) przepowiedni Izajasza, jak zawierał wcześniejszy tekst, jest natomiast na nią ślepa (esse caeca). Następnie opisując w strofie jedenastej ów nieszczęśliwą wspólnotę Synagogi, określa ją ludem wybranym (electa) a nie, jak wcześniej, nędznym (misera). Dawne manuskrypty zawierają również dwie kolejne zwrotki, które później były pomijane w księgach dominikańskich.

Na szczególną uwagę zasługuje tytuł jakim określa Chrystusa trzecia strofa: Oto Anioł doradca. Jest to jawne nawiązanie do introitu mszy Narodzenia Pańskiego Puer natus, którego tekst pochodzi z antycznych przekładów wersetu Iz 9,6: (…) consilli Angelus, co współczesne tłumaczenia (jak i neowulgata) zastępują zwrotem przedziwny doradca, który słyszymy corocznie w pierwszym czytaniu Pasterki.

Edytorzy polskich wydań ksiąg własnych Zakonu Kaznodziejskiego również nie uniknęli błędu, przewidując sekwencję jedynie na Święto Ofiarowania Pańskiego i pomijając możliwość jej użycia w Narodzenie i Objawienie Pańskie (prawdopodobnie dlatego, że dni te nie mają, w przeciwieństwie do Ofiarowania, kompletnego własnego formularza i sekwencja jest jedynym zakonnym dodatkiem).

Lekcjonarz Mszalny Prowincji Polskiej Zakonu Kaznodziejskiego przewiduje również melodię sekwencji, będącą podłożeniem polskiego tekstu pod gregoriańską melodię. W obecnej liturgii polskich dominikanów wykonywanie sekwencji jest właściwie niespotykane.

Nowe opracowanie

Jako kantor posługujący przy klasztorze oo. dominikanów na Warszawski Służewie, postanowiłem skomponować prostsze, regularne opracowanie tego tekstu. Pomyślałem, że ułatwiłoby ono przywrócenie tej wielowiekowej tradycji dominikańskiej, która przetrwała już niejedno ostre cięcie reform Liturgii Kościoła. Utwór ten może przydać się zwłaszcza dlatego, iż święto Ofiarowania Pańskiego obchodzić będziemy w 2020 r. w niedzielę. Tekst w sposób niezwykle piękny prezentuje i przypomina główne prawdy o Wcieleniu Syna Bożego i rodzicielstwie Najświętszej Maryi Panny, w główne dni celebracji tej tajemnicy: w dniu kiedy Zbawiciel się narodził, kiedy objawił się poganom i został przedstawiony w świątyni Panu. Opracowanie na scholę czterogłosową można znaleźć poniżej:

Pobierz plik teraz

Dodatkowo warto przypomnieć kilka uwag wykonawczych dotyczących tej sekwencji. Jej użycie dozwolone jest jedynie w kościołach dominikańskich, więc błędem jest jej użycie w roli sekwencji przed Alleluja w jakichkolwiek innych wspólnotach. Jednocześnie pamiętać należy, że w dzień Bożego Narodzenia można ją śpiewać jedynie na mszy w dzień (zwanej dawniej III mszą Narodzenia Pańskiego, lub od incipitu antyfony na wejście Puer Natus). Zgodnie ze stałą praktyką Kościoła Rzymskiego wszystkie sekwencje wykonuje się jedynie na w mszy w dzień danego święta, pomijając je na mszach wotywnych oraz wigilijnych. Błędem jest także zatem zastosowanie jej na Pasterce (msza Dominus dixit), o świcie (Lux fulgebit) oraz na mszy wigilii (Hodie). Praktyka ta podkreśla sens sekwencji jako swego rodzaju podsumowania, streszczenia treści święta, które widzimy w pełni blasku dopiero w Liturgii samego dnia. Z tego samego powodu nie śpiewa się sekwencji na Wigilii Paschalnej oraz Wigilii Zesłania Ducha Świętego. Stąd też zaprezentowanego utworu nie powinno się również w przyszłości śpiewać na przywróconej przez III wydanie Mszału Rzymskiego mszy Wigilii Objawienia Pańskiego, która zostanie wprowadzona do polskich (w tym dominikańskich) parafii po ukończeniu tłumaczenia tego wydania na język polski. Tradycyjnie nie wykonywało się też tej sekwencji na mszach Oktawy Narodzenia, więc nie ma żadnych przesłanek by współcześnie śpiewać ją w te dni. Oczywiście utwór, z racji braku sprecyzowanej przez księgi formy krótszej, należy wykonywać jedynie w całości.

Zachęcam więc wszystkie schole działające przy klasztorach dominikańskich oraz duszpasterzy do użycia tego opracowania w naturalnym dla niego miejscu, czyli jako sekwencji przed Ewangelią. Pozostałe wspólnoty zachęcamy również do wykorzystania tego utworu, przechowanego przez wieki w dominikańskim skarbcu tradycji, na przykład jako pieśń na zakończenie liturgii, lub przy okazji kolędowań.

Literatura:

– D. Hilley: Chorał Kościoła Zachodniego: Podręcznik, Wydawnictwa astaria; Kraków 2019

– Cambrai, Bibliothèque municipale, ms 78(79)

– Missale Romanum 1920

– Missale Romanum: Editio Tertia Emendata, Libreria Editrice Vaticana, 2008

– Ordo Cantus Missae, Editio Typica Altera, Libreria Editrice Vaticana, 1987

– Ordo Lectionum Missae, Editio Typica Altera, Libreria Editrice Vaticana 1981

– Lekcjonarz Mszalny t. I-VI, wyd. II, Pallotinum 2015-2019

– Proprium Ordinis Praedicatorum: Missale et Lectionarium, Roma ad Sanctae Sabinae 1985

– Lekcjonarz Mszalny Polskiej Prowincji Zakonu Kaznodziejskiego, Poznań : Wydawnictwo „W drodze”, 1997. s. 63.