Modlitwy nad ludem (I)

Najpierw małe wprowadzenie. Temat wielkopostnych modlitw nad ludem podjął na naszej platformie blogowej równo dziesięć lat temu Marcin Lomendil Morawski, który prezentował polskie przekłady tych modlitw z Mszału Piusa V. Moim zamiarem jest natomiast prezentować teksty tych modlitw także według trzeciej edycji Mszału Pawła VI, w którym to wydaniu wielkopostne modlitwy nad ludem są przywrócone ad libitum, czyli według uznania. Jest to zestaw modlitw zupełnie nowy w stosunku do mszału przedsoborowego, dlatego w miarę możliwości będę się starał szukać także ich źródeł.

Jak funkcjonują modlitwy nad ludem w strukturze Mszy świętej? Według Mszału Pawła VI kapłan po modlitwie po Komunii wypowiada pozdrowienie Pan z wami, po czym diakon (albo sam kapłan, jeśli nie ma diakona) mówi: Pochylcie głowy na błogosławieństwo. Kapłan, trzymając ręce wyciągnięte nad ludem, wypowiada modlitwę, zakończoną Przez Chrystusa Pana naszego. Amen, po czym błogosławi lud słowami A błogosławieństwo Boga wszechmogącego, Ojca i Syna, i Ducha Świętego niech zstąpi na was i pozostanie na zawsze. Amen i następuje rozesłanie. Z kolei wg Mszału Piusa V oratio super populum jest zaraz po postkomunii. Kapłan mówi Módlmy się a diakon (albo, w braku diakona, sam kapłan) wzywa Upokórzcie głowy wasze przed Bogiem (Humiliate capita vestra Deo). Kapłan, pozostając w pozycji w kierunku ołtarza, wypowiada modlitwę nad ludem, zakończoną Przez naszego Pana Jezusa Chrystusa itd. i następuje zwyczajne zakończenie Mszy w formie „trydenckiej”.

Skąd się wzięły modlitwy nad ludem? Do końca to nie jest wyjaśnione. W Sakramentarzu z Werony z VI w. (to jest najstarszy zachowany zbiór mszalnych modlitw rzymskich) każdy formularz mszalny ma dwie modlitwy po prefacji, które identyfikuje się jako postkomunię i modlitwę nad ludem. Modlitwa nad ludem byłaby więc normalną formą końcowego błogosławieństwa. Z kolei Sakramentarz gelazjański ma w części formularzy (m.in. w formularzach wielkopostnych, ale nie wyłącznie) modlitwę zatytułowaną ad populum zaś Sakramentarz gregoriański ma modlitwę nad ludem (oratio super populum) tylko w dni powszednie Wielkiego Postu. Można interpretować to jako stopniowe ograniczanie zastosowania modlitw nad ludem: to co z początku było zwyczajną formą zakończenia Mszy, stopniowo zaczęło wychodzić z użycia a w końcu zostało ograniczone do dni powszednich Wielkiego Postu. Mielibyśmy tu ilustrację jednego z „praw Baumstarka”, według którego liturgia mocnych okresów roku liturgicznego jest szczególnie konserwatywna. Amalariusz z Metzu w IX w. usprawiedliwiał zastrzeżenie modlitw nad ludem dla Wielkiego Postu twierdząc, że jest to czas walki, a więc potrzeba nam szczególnego błogosławieństwa.

Swoją hipotezę nt. historii tych modlitw postawił o. Joseph A. Jungmann SJ, który wprawdzie też uważał, że modlitwy nad ludem były początkowo stałą formą zakończenia Mszy, ale twierdził, że to Grzegorz Wielki powiązał te modlitwy z dniami wielkopostnymi, tak aby były one włączone w rzymski system pokutny – modlitwy te po modyfikacji Grzegorza Wielkiego miałyby dotyczyć przede wszystkim pokutników i tym należy tłumaczyć ich nieobecność w niedziele (niedziele nie były uważane za dni pokuty) oraz brak odniesień do Komunii w treści modlitw (pokutnicy nie komunikowali). Ta funkcja modlitw nad ludem miałaby się zatrzeć po rozkładzie pierwotnego rzymskiego systemu pokuty i zaniku osobnej klasy pokutników. Inną teorię sformułował Antoine Chavasse, według którego modlitwy nad ludem dotyczyły katechumenów. W każdym razie wielkopostne modlitwy nad ludem według systemu gregoriańskiego przetrwały aż do Mszału Piusa V, czyli pozostają w ramach nadzwyczajnej formy liturgii rzymskiej. Reforma liturgii po Vaticanum II zniosła obowiązkowe wielkopostne modlitwy nad ludem, za to wprowadziła możliwość ich stosowania zawsze, dlatego Mszał Pawła VI w dwóch pierwszych edycjach ma blok modlitw nad ludem na końcu części stałych Mszy świętej. Jednak do tego bloku prawie żaden ksiądz nie sięga, więc w praktyce modlitwy te nie są prawie nigdy stosowane. Trzecia edycja Mszału Pawła VI z 2002 r. przywróciła modlitwy nad ludem do wszystkich formularzy wielkopostnych, również niedzielnych. W niedziele modlitwy nad ludem są obowiązkowe, a w dni powszednie są na zasadzie dowolności. Ponieważ nie mamy dotąd polskiego przekładu edycji z 2002 r., wielkopostne modlitwy nad ludem pozostają u nas nie znane. Prace nad polskim przekładem podobno trwają, ale jestem gotów się założyć, że wcześniej zostanie ukończona modernizacja linii kolejowej Lublin-Warszawa, mimo wszystkich zawirowań wokół tej modernizacji.

Tyle wprowadzenie. Teraz czas na pierwszą część tekstów od Środy Popielcowej do soboty po Popielcu. Polskie przekłady modlitw z Mszału Piusa V będą według łacińsko-polskiego mszalika z 1963 r. a z Mszału z 2002 r. będą to moje własne przekłady robocze.

 Środa Popielcowa

a) Mszał Piusa V:

Pol.: Wejrzyj łaskawie, o Panie, na wiernych, którzy chylą się przed Twoim majestatem, aby posileni Boskim darem zawsze byli podtrzymywani niebieską pomocą.

Łac.: Inclinantes se, Domine, maiestati tuae, propitiatus intende: ut qui divino munere sunt refecti, caelestibus semper nutriantur auxiliis.

Modlitwa po raz pierwszy pojawia się w Sakramentarzu z Werony (Ve 485) jako modlitwa nad ludem w jednym z formularzy codziennych (nie przypisanych do żadnego konkretnego święta, niedzieli itd.). Antoine Chavasse przypisał autorstwo tego formularza papieżowi Wigiliuszowi (537-555), formularz ten miałby być skomponowany podczas wojny gockiej i spowodowanych przez nią w Rzymie klęsk głodu i zarazy; po raz pierwszy miałby on być zastosowany, zdaniem Chavasse’a, w niedzielę 16 lub 23 sierpnia 537 roku.

b) Mszał Pawła VI

 Pol: Boże, wylej łaskawie ducha skruchy na tych, którzy chylą się przez Twoim majestatem i niech staną się godni uzyskać nagrodę obiecaną pokutującym.

 Łac: Super inclinantes se tuae maiestati, Deus, spiritum compunctionis propitius effunde, et praemia paenitentibus repromissa misericorditer consequi mereantur.

Wydaje mi się, że jest to nowa kompozycja, jej początek luźno nawiązuje do modlitwy z Mszału Piusa V.

Czwartek po Popielcu

 a) Mszał Piusa V

 Pol.: Przepuść, Panie, przepuść ludowi Twojemu, aby po odcierpieniu słusznej kary znalazł wytchnienie w Twoim miłosierdziu.

 Łac.: Parce, Domine, parce populo tuo: ut dignis flagellationibus castigatus, in tua miseratione respiret.

Modlitwa pojawia się po raz pierwszy w Sakramentarzu z Werony (Ve 509) jako kolekta jednego z formularzy codziennych. Zdaniem Chavasse’a, również ten formularz jest kompozycją papieża Wigiliusza i miałby być zastosowany po raz pierwszy 27 września 537 r. na zakończenie suchych dni wrześniowych.

b) Mszał Pawła VI

Pol.: Wszechmogący Boże, który dałeś swojemu ludowi poznać drogi życia wiecznego, prosimy, abyś dał nam dojść nimi do Ciebie, Światłości nieustająca.

Łac: Qui populo tuo, omnipotens Deus, notas fecisti vias vitae aeternae, per eas ad te, lumen indeficiens, nos facias, quaesumus, pervenire.

To również wydaje się być kompozycją współczesną. Fraza „dałeś poznać drogi życia” (notas fecisti vias vitae) jest inspirowana Psalmem 16.

Piątek po popielcu

a) Mszał Piusa V

Pol.: Zachowaj, Panie, lud Twój i oczyść go łaskawie od wszystkich grzechów, albowiem żadna przeciwność nie będzie mu szkodzić, jeśli nie opanuje go żadna nieprawość.

Łac: Tuere, Domine, populum tuum et ab omnibus peccatis clementer emunda: quia nulla ei nocebit adversitas, si nulla ei dominetur iniquitas.

Modlitwa pojawia się po raz pierwszy w Sakramentarzu z Werony (Ve 1062) jako modlitwa nad ludem w jednym z formularzy bez tytułu, następujących po bloku mszy za biskupa. Według Chavasse’a, również ten formularz został ułożony przez Wigiliusza podczas wojny gockiej i oblężenia Rzymu. Po raz pierwszy modlitwa ta miałaby być zastosowana prawdopodobnie 16 maja 538 r. Modlitwa ta występuje także w Mszale Pawła VI, jako oratio super populum środy I tygodnia Wielkiego Postu.

b) Mszał Pawła VI

Pol.: Miłosierny Boże, niech lud Twój nieustannie składa dziękczynienie za wielkie Twoje dzieła a zachowując w doczesnej pielgrzymce dawną dyscyplinę niech stanie się godny dojść do oglądania Ciebie na zawsze.

Łac.: De magnalibus tuis, Deus misericors, gratias iugiter referat plebs tua, et observationes antiquas peregrina recensendo ad perpetuam tui visionem pervenire mereatur.

Najpewniej nowa kompozycja.

Sobota po Popielcu

 a) Mszał Piusa V

 Pol.: Umocnij, Panie, Twoich wiernych Swoimi darami, aby przyjmując je nieustannie ich szukali, a szukając bez końca je przyjmowali.

Łac.: Fideles tui, Deus, per tua dona firmentur: ut eadem et percipiendo requirant, et quaerendo sine fine percipiant.

Modlitwa ta jest poświadczona po raz pierwszy w Sakramentarzu gregoriańskim (GrH 146) i, z lekkim wariantem, w Sakramentarzu gelazjańskim (GeV 103), od razu jako modlitwa nad ludem soboty po Popielcu.

b) Mszał Pawła VI

 Pol.: Przybądź, Panie, łaskawie z pomocą swojemu ludowi, który zakosztował świętych misteriów, aby żadne niebezpieczeństwa nie zaszkodziły tym, którzy pokładają ufność w Tobie jako obrońcy.

 Łac.: Adesto, Domine, benignus populo tuo, qui sacra mysteria contigerit, ut nullis periculis affligatur, qui in te protectorem confidit.

Modlitwa z drobnymi wariantami pojawia się po raz pierwszy w Sakramentarzu z Werony (Ve 568) jako modlitwa nad ludem jednego z formularzy codziennych. Według Chavasse’a formularz ten skomponował Wigiliusz i po raz pierwszy został on zastosowany 15 listopada 537 r. Potem przejął tę modlitwę Sakramentarz gelazjański (GeV 248) jako modlitwę nad ludem piątku 4. tygodnia Wielkiego Postu.