III tom serii „Kolędy Podkarpacia”

Konkurs kolędowy: wygraj książkę! Zobacz szczegóły

W okresie świąt Bożego Narodzenia ukazał się III tom serii „Kolędy Podkarpacia” autorstwa Bartosza Gałązki. Książka zawiera około siedmiuset melodii kolędowych z terenów pogranicza polsko–ukraińskiego.

Seria Kolędy Podkarpacia tworzona jest z myślą o utrwaleniu repertuaru kolędowego południowo–wschodniej Polski, charakteryzującego się tu nadal różnorodnością i bogactwem form. W trakcie dotychczasowych badań, prowadzonych w latach 1997–2012 na obszarze wyznaczonym umownymi, administracyjnymi granicami województwa podkarpackiego, autor nagrał kilkanaście tysięcy wykonań pieśni bożonarodzeniowych i noworocznych. Do tej pory opublikował materiały zebrane w etnograficznym regionie Podgórza (Pogórza). Transkrypcje ponad tysiąca pięciuset utworów zarejestrowanych głównie na terenie powiatów: brzozowskiego, jasielskiego, krośnieńskiego i strzyżowskiego znalazły się w dwóch tomach otwierających serię.

W trzecim tomie Kolęd Podkarpacia przedstawiono teksty i melodie utworów wykonywanych na Pograniczu polsko–ruskim. Według podziału zaproponowanego przez Franciszka Kotulę, ten region etnograficzny obejmuje na Podkarpaciu przede wszystkim powiaty: jarosławski, lubaczowski, przemyski i sanocki, częściowo także leżajski i przeworski.

Nazwa „Pogranicze” jest w tym wypadku uzasadniona historycznie i autor używa jej w znaczeniu kulturowym. Dotyczy ona bowiem ziem, na których przez długi czas przenikały się dwie odrębne kultury; ich wielowiekowe wzajemne wpływy odzwierciedlają się dziś w repertuarze śpiewów i w języku mówionym mieszkańców wsi – a więc także w melodyce, języku i topice utworów bożonarodzeniowych oraz noworocznych: kolęd, stanowiących przedmiot niniejszej książki. I chociaż wysiedlenia 1947 roku spowodowały zubożenie różnorodności etnicznej regionu, żywa jego tradycja przechowała nie tylko pamięć o wspólnocie Polaków i Rusinów (Ukraińców), ale również teksty i melodie będące świadectwem owego współistnienia.

Badania wydają się niezbędne dla ocalenia i zachowania owej spuścizny kulturowej w szerszym zakresie. Prowadzone od 2001 roku, obejmują przede wszystkim teren powiatów: jarosławskiego, lubaczowskiego i przemyskiego. W książce umieszczono też nieliczne zapisy pochodzące z miejscowości należących obecnie do powiatu przeworskiego oraz rzeszowskiego. Wobec dużej liczby zebranych dotąd przekazów (kilka tysięcy) konieczne okazało się podzielenie tej części antologii na co najmniej dwa woluminy.

W III tomie znalazło się ponad 800 wariantów tekstowych i melodycznych kolęd. Materiał ten został podzielony na cztery części. Pierwsza, najobszerniejsza, zawiera kolędy bożonarodzeniowe (I), o wyraźnie religijnym charakterze. Większość z nich to pieśni o rodowodzie kantyczkowym, sporą grupę stanowią jednak utwory niepublikowane w znanych źródłach, od pokoleń przekazywane drogą ustną. Licznie reprezentowane są też śpiewy apokryficzne (Najświętsza Panienka po świecie chodziła, „Cudowny siew”, Z tamtej strony morza i in.). Kolędy bożonarodzeniowe, pojawiające się na Pograniczu często w wielu niepublikowanych wersjach i wariantach melodii pochodzenia ludowego lub chorałowego, śpiewa się w kościołach i cerkwiach, w domach, a także w czasie chodzenia po kolędzie.

Z tą ostatnią sytuacją wykonawczą ściśle związane są natomiast kolędy gospodarskie (II), pieśni życzące o bogatej symbolice, zakorzenionej w średniowieczu. Polski zwyczaj chodzenia po kolędzie i ruskie szczodrowanie funkcjonowały na Pograniczu w wielu formach i miały różnorodne scenariusze. Na najpełniejszą realizację obrzędu kolędy (=kolędowania) składały się: utwory powitalne, oznajmujące przybycie gości z dobrą nowiną (A), szczodraki (wierszowane lub śpiewane pieśni z życzeniami i przymówkami o dar) (B), kolędy wzywające gospodarza (C), przedstawiające wizytę Boga (Jezusa) w gospodarstwie (D), pieśni ilustrujące historię plonów „od ziarna do chleba” (E), przymówki o dar (F) oraz podziękowania za kolędę (G) lub złorzeczenia (H).

W trzeciej części książki zamieszczono ludowe kolędy dla młodzieży (III), przeznaczone dla panien i kawalerów, łączące w sobie funkcję życzącą i zalotno–miłosną. Poszczególne teksty zostały pogrupowane według motywów. Wyodrębniono: pieśni wywyższające ukochanego (A) i ukochaną (B), „ubieranki” (C), utwory oznajmujące przybycie zalotników i opisujące zaloty (D), przedstawiające chłopca, proszącego rodziców o zgodę na ślub (E), śpiewy mówiące o rozstaniu i rozłące kochanków (F), pieśni zawierające motyw dziewczyny odjeżdżającej do dalekiego kraju (G), życzenia zamążpójścia (I) i przymówki o dary (J). Kolędy gospodarskie i kolędy dla młodzieży scharakteryzowano dokładniej w komentarzach towarzyszących zapisom utworów.

W końcowej części antologii znalazły się pozostałe pieśni śpiewane w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku (IV). Zebrano tu zarówno poważne teksty związane z tematyką wojenną, jak i żartobliwe, o satyrycznym charakterze. Wśród tych ostatnich liczną grupę stanowią parodie znanych kolęd oraz „bałamuty” (frywolne pieśni, niekiedy bardzo luźno związane z okresem, w którym funkcjonowały).

bg, mw, na podst. wstępu

Bartosz Gałązka, Kolędy Podkarpacia, tom 3: Pogranicze polsko-ruskie,
cz. 1, 560 stron, wydawca: Stowarzyszenie Muzyka Dawna w Jarosławiu,
współwydawca: wydawnictwo Roksana. Jarosław-Krosno 2012.

Książka zawiera zapisy nutowe i teksty ponad 800 wariantów pieśni bożonarodzeniowych i noworocznych śpiewanych w regionie Pogranicza polsko-ruskiego (województwo podkarpackie, powiaty: jarosławski, lubaczowski, przemyski, częściowo przeworski). Dokumentacja repertuaru ponad 100 miejscowości z badanego obszaru.

Serwis Liturgia.pl jest patronem medialnym książki.