Tradycja apostolska (I): Wprowadzenie

To jest jeden z najważniejszych tekstów liturgiczno-kanonicznych wczesnego chrześcijaństwa (może i najważniejszy?) i mam nadzieję, że Tradycję apostolską chętnie przeczytają wszyscy interesujący się historią Kościoła i liturgią w pierwszych wiekach. Żeby było jasne: prezentuję tekst Tradycji jako ważne i ciekawe świadectwo historyczne, nie zaś jako jakiś tekst ukazujący Kościół i liturgię w stanie idealnym, który należałoby traktować jako wzór dla Kościoła i liturgii dzisiaj. W obecnym wpisie daję krótkie konieczne wprowadzenie a za chwilę w osobnym wpisie umieszczę pierwszy fragment tekstu. Kolejne fragmenty będę dorzucał mniej więcej co tydzień.

Co to jest Tradycja apostolska?

Jest to dzieło przynależące do gatunku tzw. literatury instytucjonalnej lub liturgiczno-kanonicznej, która rozwijała się w Kościele do V/VI w. Nieco upraszczając, literatura tego typu była kontynuacją dyscyplinarnych wskazań z tzw. listów pasterskich Nowego Testamentu (1-2 Tm i Tt) oraz zalążkiem późniejszego prawa kanonicznego i ksiąg liturgicznych. Były to z reguły dzieła zbiorowe dla wspólnot kościelnych, których redaktorzy pozostawali anonimowi ale często powoływali się na autorytet apostolski dla dodania większej powagi tworzonym zbiorom. Najważniejsze dzieła tego rodzaju to: Didache (I/II w.), Didaskalia apostolskie (III w.), Tradycja apostolska (III/IV w.), Konstytucje apostolskie (IV w.), Testament naszego Pana Jezusa Chrystusa (V w.).

Tradycja apostolska została napisana po grecku, jednak – z wyjątkiem kilku niewielkich fragmentów – znana jest tylko w przekładach. Najstarszy jest przekład łaciński zawarty w rękopisie Verona, Biblioteca Capitolare LV (53) – rękopis jest z końca V w., natomiast sam przekład z greki na łacinę został dokonany wcześniej (ok. 375/400 r.), przypuszczalnie w Italii pn. Tekst łaciński jest niestety niekompletny, brakuje ok. 40 proc. tekstu. Drugi w kolejności jest nowo odkryty przekład etiopski z tzw. Kolekcji aksumickiej (V/VI w.), o której pisałem już rok temu. Ponadto istnieje młodszy przekład etiopski, arabski oraz dwa przekłady koptyjskie: sahidycki i bohairycki.

Tradycja apostolska nigdy nie była odkryta jako pismo istniejące samodzielnie, ale zawsze w ramach większych zbiorów liturgiczno-kanonicznych. Nie wiadomo, czy kiedykolwiek istniała jako pismo niezależne.

– Tekst łaciński stanowi część tzw. kolekcji trzyczęściowej, czyli zbioru trzech dokumentów (dwa pozostałe teksty to Didaskalia apostolskie i Konstytucje Kościoła apostolskiego).

– Teksty sahidycki, bohairycki, arabski i etiopski młodszy zawierają się w aleksandryjskim zbiorze tytułowanym Sinodos (poza Tradycją, noszącą tam tytuł Konstytucje Kościoła Egipskiego, są w nim Konstytucje Kościoła apostolskiego oraz fragment VIII księgi Konstytucji apostolskich).

– Starszy, nowo odkryty przekład etiopski znajduje się w ramach zbioru aż 36 tekstów, któremu studiujący rękopis etiopista Alessandro Bausi nadał nazwę Kolekcja aksumicka.

Jedyne jak dotąd polskie wydanie Tradycji apostolskiej zostało dokonane w latach 70. przez ks. Henryka Paprockiego: „Hipolita Rzymskiego Tradycja Apostolska. Wstęp, przekład, komentarz”, Studia Theologica Varsoviensia 14 (1976), s. 145-169.

Pochodzenie, autorstwo i czas powstania Tradycji apostolskiej

Sprawa jest wciąż dyskutowana i daleka od rozstrzygnięcia. Dzieło nie nosi imienia autora, zaś tytuł Tradycja apostolska został mu nadany przez badaczy. Sprawa pochodzenia jest bardzo skomplikowana i nie będę jej tutaj przedstawiał szczegółowo, odsyłam w tej sprawie do swego niedawnego artykułu „Czy Tradycja apostolska jest dokumentem rzymskim?”, Ruch biblijny i liturgiczny 65 (2012), s. 3-20.

Streszczając sprawę najbardziej skrótowo, wg tzw. hipotezy tradycyjnej, sformułowanej na początku XX w. (E. von der Golz – 1906 r.; E. Schwartz – 1910 r. i R.H. Connolly – 1916 r.) Tradycja apostolska jest dziełem św. Hipolita Rzymskiego (170-235), który przez jakiś czas miał być oponentem biskupów rzymskich Zefiryna i Kaliksta oraz zwierzchnikiem wspólnoty schizmatyckiej. Wg tej hipotezy Tradycja miałaby powstać ok. 215 r. dla potrzeb owej schizmatyckiej wspólnoty w Rzymie. Ostatnio jednak coraz więcej zwolenników zyskuje pogląd, że Tradycja apostolska jest anonimowym zbiorem reguł kościelnych, powstałym w nieznanym miejscu, zapewne na Wschodzie i nie ma żadnego związku ani ze św. Hipolitem ani z żadnymi schizmatyckimi wspólnotami. Ta ostatnia hipoteza przekonuje mnie znacznie bardziej niż wcześniejsza, dlatego sam się za nią opowiadam, do czasu aż ewentualnie w przyszłości nie zostanie udowodnione coś innego. Jeśli zakwestionować powiązania pisma z Hipolitem, nie ma kryteriów pozwalających bliżej określić czas i miejsce powstania. Poszczególne tradycje mogły powstawać w różnym czasie od II do początku IV w., być może także w różnych miejscach. Całość w każdym razie została zebrana nie później niż w I połowie IV w., gdyż jeszcze z IV stulecia pochodzą tzw. Kanony Hipolita (egipska adaptacja Tradycji) oraz łaciński przekład Tradycji apostolskiej z rękopisu Verona LV (53).

Niniejsza prezentacja tekstu

Zaznaczam od razu, że absolutnie nie jest to krytyczne i naukowe wydanie tekstu, nie mam kompetencji by na coś takiego się szarpnąć. Jest to przekład wyłącznie amatorski i roboczy, dokonany nie dla celów naukowych a dla uprzystępnienia ciekawego starożytnego tekstu możliwie szerokiemu kręgowi osób. Naukowe wydanie tekstu powinno uwzględnić synoptycznie wszystkie wersje tekstu a także brać pod uwagę adaptacje Tradycji: Kanony Hipolita, Konstytucje apostolskie i Testament naszego Pana Jezusa Chrystusa. W swoim blogowym przekładzie uwzględniam zasadniczo dwie najstarsze wersje tekstu: łacińską (wydanie: B. Botte, La Tradition apostolique de saint Hippolyte. Essai de reconstitution, Aschendorff Münster 1989.) oraz etiopską z Kolekcji aksumickiej, dostępną w przekładzie włoskim (A. Bausi, „La nuova versione etiopica della Traditio apostolica: edizione e traduzione preliminare”, w: P. Buzi – A. Camplani (ed.), Christianity in Egypt: Litterary Productions and intellectual trends (Studia Ephemeridis Augustinianum 125), Roma 2011, s. 19-69.) – to zaznaczam, żeby nikt nie pomyślał, że znam etiopski! Jedynie w paru miejscach z konieczności, gdy obie wersje mają w jakimś miejscu luki, odwołuję się do innych wersji tekstu. Wersja łacińska, jak wspomniałem, jest niekompletna, zaś etiopska z Kolekcji aksumickiej pomija teksty kilku modlitw. Tekst momentami jest trudny i niejasny, czego w żaden sposób nie staram się wygładzać. Wersje łacińska i etiopska są bliskie sobie, ale też momentami się różnią, jednak sygnalizuję tylko różnice ważniejsze. Numeracja i tytuły rozdziałów wg wyżej wspomnianej edycji B. Botte’a. Na końcu każdego z wpisów dodaję pod tekstem krótkie komentarze do poszczególnych rozdzialików, w których sporo korzystam (choć nie niewolniczo!) z: P.F. Bradshaw, M.E. Johnson, L.E. Phillips, The Apostolic Tradition. A Commentary, Fortress Press, Minneapolis 2002.

Miłej lektury!