Skarbiec wiedzy o chrześcijańskim ołtarzu

Tematyka chrześcijańskiego ołtarza ostatnimi czasy stała się dość popularna na Zachodzie, a tym samym i w Polsce, czego konsekwencją było kilka artykułów na ten temat w periodykach liturgicznych, a także wydanie dwóch pozycji książkowych: S. Araszczuk, Obrzędy poświęcenia kościoła i ołtarza w odnowionej liturgii Soboru Watykańskiego II, Opole 2007; G. Klaja, Ołtarz w świetle teologii, Kraków 2008.

Pierwsza jest szerokim omówieniem obrzędów poświęcenia ołtarza, druga zaś jest ogólnym zarysem historii i symboliki ołtarza w kościele katolickim. Początkiem 2009 roku na polskim rynku wydawniczym ukazała się nowa książka ks. prof. Bogusława Nadolskiego TChr o tytule: Misterium chrześcijańskiego ołtarza. Można by zadać pytanie, po co mnożyć te pozycje, kiedy tak niedawno opracowano ten temat? Odpowiedzi udziela sama książka, która jest zdecydowanie najszerszym i najlepszym opracowaniem w języku polskim dotyczącym chrześcijańskiego ołtarza. Postaram się to zaprezentować w czasie omawiania książki. W tym miejscu muszę także zaznaczyć, że niemożliwe jest w krótkim artykule dokładne zaprezentowanie tej książki, gdyż porusza ona tematykę ołtarza z bardzo wielu stron. Dlatego ograniczę się do ogólnego przedstawienia treści. Następnie postaram się wykazać jej nowość w stosunku do pozostałych prac z tego tematu w języku polskim, oraz przedstawię jej plusy i minusy.

Praca Ks. prof. Nadolskiego jest przede wszystkim olbrzymim skarbcem zbierającym w jednej pozycji liczną literaturę obcojęzyczną. Dotyczy to zarówno pism Ojców Kościoła, jak i współczesnej literatury przedmiotu. W bibliografii podane są pozycje w językach: polskim, niemieckim, włoskim, francuskim i angielskim. Korzystanie z tak licznej literatury obcojęzycznej pokazuje, że autor rozważa problem ołtarza w świetle najnowszych badań historycznych i teologiczno-liturgicznych. Już na wstępie trzeba powiedzieć, że książka nie ma za zadanie rozstrzygać problemów liturgicznych związanych z ołtarzem po Soborze Watykańskim II, ale przede wszystkim próbuje być wyczerpującym opracowaniem dotyczącym znaczenia, symboliki i funkcji ołtarza.
Przedstawienie treści książki:
Rozdział I – Ołtarz i jego znaczenie w historii religii starożytnej Grecji i Rzymu (s. 17-48)
Rozdział I tej książki próbuje ukazać znaczenie ołtarza w historii religii starożytnej Grecji i Rzymu. Jak podkreśla ks. prof. J. Nowak SAC – którego krótka recenzja znajduje się na tylnej okładce omawianej książki – ten rozdział jest wielkim bogactwem, gdyż jest czymś zupełnie nowym w polskiej literaturze dotyczącej ołtarza. Pisze on, że „nie sposób byłoby mówić o ołtarzu chrześcijańskim, gdyby nie ukazać jego fenomenu historycznego w kulturze i kulcie greckim oraz rzymskim”. Również Ks. Nadolski podkreśla wagę tego rozdziału wspominając o nim w streszczeniu zamieszczonym na końcu książki.
 
W rozdziale tym Autor przedstawia nazewnictwo ołtarza w religii Grecji i Rzymu, pochodzenie, formę i jego kształt. Przedstawia ołtarza jako ognisko domowe, stół ofiarny, tron bogów oraz jako grób. Następnie porusza problem orientacji i dekorowania ołtarza. Najciekawszy i chyba najważniejszy jest podrozdział dotyczący ołtarza jako res sacra. Mówi on o dedykowaniu i konsekrowaniu ołtarza, wskazując na już wtedy panujące różnice terminologiczne, które pozostały do dnia dzisiejszego. Na końcu rozdziału wskazuje na różnorodne funkcje i znaczenia ołtarza, mówiąc, że jest on miejscem boskiej obecności, reprezentacji i odrodzenia życia oraz ośrodkiem akcji.
Rozdział II – Ołtarz w Biblii (s. 49-70)
Drugi rozdział omawianej książki podejmuje temat roli i znaczenia ołtarza w Biblii, zarówno w Starym jak i w Nowym Testamencie. Wpierw Autor rozważa słowa z Wj 20, 24-26 mówiące o prawie ołtarza, aby następnie przejść do omówienia wyglądu, znaczenia i funkcji dwóch ołtarzy starotestamentalnych: ołtarza kadzielnego i całopalenia. Podrozdziałem mówiącym o teologicznym znaczeniu ołtarza oraz o żydowskich świętach związanych a ołtarzem, autor przechodzi do ukazania ołtarza w Nowym Testamencie, gdzie świątynia i ołtarz rozdzielają się, gdyż kult jest związany z moralnością, sercem człowieka, a nie z całopalnymi ofiarami. W NT ukazuje się ponadto znaczenie ofiary Chrystusa, a nie samego ołtarza. Te rozważania zakańczają wprowadzenie, które rysując tło ołtarza w religiach starożytnego Rzymu, Grecji i w religii Izraela, pozwala później wydobyć zasadniczą różnicę teologiczną ołtarza chrześcijańskiego. 
Rozdział III – Ołtarz chrześcijański (s. 71-178)
Trzeci rozdział książki ma za zadanie przedstawić fenomen ołtarza chrześcijańskiego. Wpierw Ks. Nadolski wskazuje, że wartość chrześcijańskiego ołtarza pochodzi tylko i wyłącznie z wartości składanej na nim Ofiary, którą jest sam Jezus Chrystus. W dalszej kolejności szczegółowo przedstawia i omawia najpopularniejsze nazwy ołtarza: trapedza, thysiasterion, altare oraz mensa. Następnie przedstawia rodzaje, kształty oraz materiał, z którego wykonywano ołtarze. Bardzo szczegółowo Ks. Bogusław omawia zagadnienie składania relikwii świętych w ołtarzu, tzw. sepulcrum ołtarzowe. Autor wykazuje genezę występowanie tej praktyki, określa powody zamieszczenia relikwii w ołtarzu, oraz przedstawia dyspozycje prawne. Wielokrotnie w innych rozdziałach będzie wracał do tego tematu, aby go uzupełnić.
 
Podobnie wiele miejsca Ks. prof. Nadolski poświęca zagadnieniu wzajemnej relacji ołtarza i tabernakulum. Wyjaśnia etymologię terminu tabernakulum, przedstawia historyczny rozwój kultu Eucharystii poza Mszą, a tym samym jej przechowywania. Wychodząc od przechowywania w domach chrześcijan świeckich, przez przechowywanie na mensie ołtarzowej i w naczyniach wiszących nad mensą ołtarzową, w sacrarium ściennym, dochodzi do tabernakulów ołtarzowych.
 
Dalej Autor omawia zagadnienie liczby ołtarzy, oraz wciąż żywo dyskutowany temat umiejscowienia ołtarza, a tym samym pytanie o sprawowanie liturgii facie ad populum. Rozdział kończy się omówieniem dwóch zagadnień. Pierwsze dotyczy przedmiotów służących wyposażeniu ołtarza, takich jak: świece, obrusy, kwiaty, korporał, krzyż, zasłony i nakrycia ołtarzowe. Drugie zaś rozważa historyczny i liturgiczny rozwój elementów rozbudowy ołtarza: antependium, ciborium, cancelli, gradus oraz retabulum.     
Rozdział IV – „Ołtarz Kościoła jest wspaniały” – natura i godność ołtarza, jego symbolika oraz wyrazy czci i szacunku (s. 179-216)
Jeżeli pierwsze trzy rozdziały były przede wszystkim historyczną refleksją nad fenomenem ołtarza, to rozdział IV jest przede wszystkim teologicznym opisem, koncentrującym się na przedstawieniu bogatej symboliki ołtarza i wynikającej z niej jego godności. Wpierw Autor rozważa różne przejawy szacunku względem ołtarza oraz jego sakralność np. sposób jego nazywania oraz fakty z życia świętych, świadczące o jego sakralności. Dalej Ks. Profesor swoje rozważanie kieruje ku symbolice ołtarza, przede wszystkim stwierdzając, że „ołtarz do Chrystus”. Jest to symbolika typologiczna, a dokładnie typiczno-dogmatyczna, traktująca ołtarz jako symbol Chrystusa i Kościoła. Ponadto omawia symbolikę typiczno-reprezentatywną, która kojarzy ołtarz ze żłobkiem, krzyżem, grobem czy stołem z Ostatniej Wieczerzy. Symbolika tropologiczna widziała w ołtarzu symbol wiary albo serca wierzącego, zaś symbolika anagogiczna patrzyła na ołtarz jako obraz ołtarza w niebie, czyn tronu Bożego.
 
W dalszej części rozdziału Autor koncentrując się nad symboliką chrystologiczną pragnie wyjaśnić skąd wypływa godność ołtarza, oraz dlaczego jest on res sacra. Rozdział kończy się opisem form uczczenia ołtarza w liturgii, do których zaliczamy: ucałowanie (znacznie szerzej omówione) i okadzenie.
Rozdział V – Ołtarz po Soborze Watykańskim II (s. 217-234)
Ważnym rozdziałem jest prezentujący znaczenie, symbolikę i formę ołtarza po Soborze Watykańskim II. Autor sięgając do konkretnych paragrafów Kodeksu Prawa Kanonicznego i punków Instrukcji Inter oecumenici oraz Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego omawia wymagania dotyczące materiału, formy i ustawienia ołtarza. Porusza głośno dyskutowany problem celebracji versus populum, lecz omawia obie strony problemu, bez własnej oceny zagadnienia. Autor wskazuje ponadto, że obecnie używa się nazwy altare i mensa, co wskazuje na związek ołtarza z ofiarą, ale i z ucztą, dlatego konieczne było przyjrzenie się kolejnej dotychczas nierozwiązanej dyskusji, dotyczącej funkcji ołtarza: ołtarz ofiarny czy stół uczty? – inaczej mówiąc: Msza święta jest przede wszystkim ofiarą czy ucztą? 
Rozdział VI – Estetyka i poetyka ołtarza – „mistagogia w kamieniu” (s. 235-260)
Jest to zdecydowanie najpiękniejszy rozdział ten książki, gdyż ukazuje ołtarz nie jako święty przedmiot, ale jako coś żywego, jako „osobę”, która swoim byciem zachwyca i naucza człowieka. Autor ukazuje ołtarz jako działający na różne zmysły człowieka, który przez swoją estetykę głęboko oddziałuje na chrześcijanina. Ks. Nadolski stara się w tym rozdziale pokazać nierozerwalny związek ołtarza z życiem chrześcijanina, który sam winien być duchowym ołtarzem, na którym składa ofiarę miłości. Autor dalej przygląda i zachwyca się pięknem ołtarza pod różnymi względami. Czasami wybiega poza sam temat ołtarza, rozważając pewną harmonię modlitw liturgicznych, czy dramat obecny w samej naturze liturgii. Porusza także temat piękna krzyża, które w pełni objawia się w chwale zmartwychwstania. Rozdział kończy się stwierdzeniem, że piękno ołtarza najbardziej widoczne jest w jego ogołoceniu w Wielki Piątek, kiedy ukazuje się jego prostota, harmonia i wielkość. Rozdział pełen jest odwołań do licznej literatury, poezji, skąd Autor zaczerpnął wiele ciekawych, poetyckich określeń dla ołtarza i piękna liturgii.
Rozdział VII – Dedykacja i błogosławieństwo ołtarza (s. 261-292)
W rozdziale VII dotyczącym obrzędów dedykacji ołtarza powraca już wcześniej omawiany problem terminologii: dedicatio czy consecratio? Odnowiony obrzęd używa wyrażenia dedicatio (w Mszale Rzymskim dla diecezji polskich oddane jako poświęcenie), co wypływa z historycznych, ale i teologicznych przesłanek, gdyż wyraża oddanie pewnej przestrzeni dla działania liturgicznego, w ramach tej przestrzeni „dzieją się” misteria. Termin consecratio odniesiony jest do osoby (np. konsekracja opata), rozumiany jako oddanie kogoś na wyłączność Bogu.
 
Następnie, po tych wstępnych rozważaniach terminologicznym autor prezentuje historyczny rys obrzędów poświęcenia ołtarza, omawiając także używane księgi liturgiczne: sakramentarze, Ordines Romani oraz Pontyfikały. Dopełnieniem rozdziału jest omówienie poszczególnych elementów obrzędu poświęcenia: sprawowanie Eucharystii, wkładanie relikwii do albo pod ołtarz, namaszczenie olejem krzyżma świętego, aspersja, spalanie ziaren kadzidła, modlitwa poświęcenia, tytuł ołtarza. Autor kończy rozdział wskazaniem charakterystycznych cech obrzędu poświęcenia ołtarza według pontyfikału (Ordo dedicationis ecclesiae et altaris) z 1977 roku.  
Rozdział VIII – Sakralność ołtarza a duszpasterstwo (s. 293-308)
Ostatni rozdział omawianej książki próbuje wnieść kilka uwag duszpastersko-pastoralnych związanych z ołtarzem i jego znaczeniem. Jednakże nie należy się tutaj spodziewać jakiś funkcjonalnych i pragmatycznych porad, ale Autor stara się wydobyć głębokie teologiczne znaczenie ołtarza i jego wpływ na konkretną osobę, a przede wszystkim na wspólnotę celebrującą przy nim Eucharystię. Dlatego zauważa, że ołtarz zawsze był sercem, sercem kościoła, sercem wspólnoty, a także serce każdego indywidualnego człowieka winno być ołtarzem, na którym dokonuje się ofiara miłości. Ks. Nadolski zauważa, że liturgia nie kończy się w kościele, ale „kontynuuje” w codzienności, co sprawia, że liturgią należy ciągle żyć, przeżywać ją w konkretnych wydarzeniach dnia.
 
Wiele miejsca w tym rozdziale Autor poświęca przedstawieniu obecnych zmian zachodzących w społeczności nazywanej ponowoczesnością. Wskazuje, że przy obecnym nurcie skoncentrowanym na własnym „ja”, oraz na konsumpcjonizmie i pragmatyzmie, można zauważyć przeniesienie tego na liturgię, którą traktuje się ją funkcjonalnie. Trzeba więc w duszpasterstwie nie tyle stawać w opozycji, co przedstawiać pozytywne stanowisko podkreślające znaczenie liturgii jako daru – „praca Boga w człowieku”. Dlatego trzeba też dzisiaj szczególnie podkreślić wizualność, a więc estetykę przestrzeni sakralnej, a przede wszystkim dowartościować gest i znak liturgiczny. W odniesieniu do ołtarza chodzi o pokłony, pocałunki, okadzenia. Prowadzi to zdaniem Ks. Nadolskiego do alterocentryzmu, który jest „proklamacją życia przez krzyż ku pełnemu życiu, które jest miłością”.
 
Wskazuje on, że ołtarz jest wciąż przestrzenią nieodkrytą, potrzeba więc pedagogii przestrzeni sakralnej, zaś kapłan winien być sługą ołtarza. Ponadto ołtarz, jako serce Kościoła, staje się „pośrednikiem” przez który przychodzi Bóg do człowieka i człowiek do Boga. Książka jest zakończona fragmentem homilii św. Grzegorza Wielkiego, w której najbardziej znaczące jest zdanie: „A czym jest ołtarz Boży, jeśli nie duszą tych, którzy żyją w świecie?”
***
Warto ponadto zwrócić uwagę na pewny elementy pomocnicze składające się na książkę. Przede wszystkim książka jest zakończona krótkimi streszczeniami w języku polskim (s. 309) i angielskim (s. 310) oraz wykazem skrótów bibliograficznych (s. 311-314), który poprzedza dość obszerną bibliografię (s. 315-321), choć autor zaznacza, że są to jedynie wybrane pozycje bibliograficzne. Ponadto w książce występuje 19 czarno-białych grafik prezentujących dawne ołtarze, ich formy czy zdobienia.  
Recenzja:
Po przedstawieniu treści książki, warto wskazać pewne plusy i minusy omawianej pozycji. Rozpoczynając od negatywnej strony przede wszystkim należy wykazać brak kolorowych fotografii prezentujących omawiane zagadnienia. Tylko nieliczne czarno-białe grafiki nie oddają szczegółów i znaczenia form i dekoracji ołtarzy. Następnie jako minus należy uznać pewne powtórzenia niektórych tematów np. umieszczania relikwii w ołtarzu, zaś zdarzały się tematy praktycznie zupełnie nie omówione, np. spalanie ziaren kadzidła w czasie obrzędu błogosławieństwa. W tekście można spotkać kilka literówek, ale nie jest ich wiele. W stosunku do dwóch ostatnio wydanych książek poświęconych ołtarzowi, pozycja Ks. Nadolskiego zdecydowanie najsłabiej omawia temat obrzędów poświęcenia ołtarza. Brakuje także indeksów: rzeczowego i osobowego, które znacznie ułatwiłyby poszukiwanie interesujących nas wiadomości. Jednakże lukę tę przysłania bardzo czytelny układ książki, z dużą liczbą podrozdziałów i podpunktów. Ale jest to zrozumiałe, gdyż Autor koncentruje się na historii i teologii ołtarza. Te minusy są zdecydowanie przyćmione ilością plusów.
 
Przede wszystkim trzeba zauważyć bogactwo wielojęzycznej literatury, z której korzystał Ks. Nadolski. Przedstawiona problematyka jest bardzo mocno osadzona w źródłach patrystycznych i liturgicznych, gdzie każdy cytat z Ojców Kościoła jest podany w oryginale, poczym przytoczone tłumaczenie. Te elementy sprawiają, że książka staje się kompletnym „kompendium” dotyczącym ołtarza. Zdecydowanie przybliża polskiemu czytelnikowi znaczenie i symbolikę chrześcijańskiego ołtarza. Tematy są szeroko umówione, zarówno pod względem rozwoju historycznego, architektonicznego, a przede wszystkim teologicznego. Wiele miejsca poświęca Autor odniesieniu ołtarza do życia chrześcijańskiego konkretnego człowieka, wskazując, że ołtarz nie jest tylko rzeczą w pewnej przestrzeni, ale „rzeczą świętą”, posiadającą znaczenie dla każdego wierzącego.
 
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że książka Ks. prof. Bogusława Nadolskiego TChr nie jest „przyjemną lekturą do poduszki”, ale taką nigdy nie miała być, lecz stanowi olbrzymie bogactwo danych dotyczących chrześcijańskiego ołtarza, zdecydowanie wypełniając lukę w polskiej literaturze liturgicznej. Jeśli ktoś korzysta z literatury zagranicznej to nie znajdzie w tej książce nic nowego, jednakże Ks. Nadolski dokonał żmudnej pracy pozbierania danych historycznych, liturgicznych i teologicznych, prezentując owoce tej pracy na 326 stronach książki Misterium chrześcijańskiego ołtarza. Dlatego serdecznie polecam tę książkę, gdyż warto na nowo odkryć Tajemnicę objawiającą się w chrześcijańskim ołtarzu.

Ks. Bogusław Nadolski TChr, Misterium chrześcijańskiego ołtarza, Salwator, Kraków 2009, s. 326.

Kup w sklepie internetowym

Zobacz także

Tomasz Dekert

Tomasz Dekert na Liturgia.pl

Urodzony w 1979 r., doktor religioznawstwa UJ, wykładowca w Instytucie Kulturoznawstwa Akademii Ignatianum w Krakowie. Główne zainteresowania: literatura judaizmu intertestamentalnego, historia i teologia wczesnego chrześcijaństwa, chrześcijańska literatura apokryficzna, antropologia kulturowa (a zwłaszcza możliwości jej zastosowania do poprzednio wymienionych dziedzin), języki starożytne. Autor książki „Teoria rekapitulacji Ireneusza z Lyonu w świetle starożytnych koncepcji na temat Adama” (WAM, Kraków 2007) i artykułów m.in. w „Teofilu”, „Studia Laurentiana” i „Studia Religiologica”. Mąż, ojciec czterech córek i dwóch synów.