Sakramentarz tyniecki (6): od Środy Popielcowej do Wigilii Paschalnej

Ogólnie rzecz biorąc, Sakramentarz tyniecki wykazuje tutaj prawie doskonałą wierność wobec swego ostatecznego źródła, jakim jest Sakramentarz gregoriański „hadriański”. Jest jednak kilka interesujących szczegółów, na które warto zwrócić uwagę.

a) Środa Popielcowa. Używam tu nazwy aktualnej, gdyż w księdze ten dzień liturgiczny nazywa się po prostu „środa” (feria IV). W Hadrianum na ten dzień jest przewidziane najpierw zgromadzenie się przy bazylice św. Anastazji, skąd po odmówieniu modlitwy „Concede nobis Domine”, rusza procesja do św. Sabiny, gdzie odprawiana jest Msza z kolektą „Praesta, Domine, fidelibus tuis”. Gdy w późniejszym czasie upowszechni się ryt nałożenia popiołu (początkowo praktykowany tylko wobec publicznych pokutników), będzie on poprzedzał Mszę, modlitwa „Concede nobis, Domine” będzie zamykać obrzęd popiołu a „Praesta nobis” pozostanie kolektą mszalną, i tak będzie aż do Mszału z 1962 r. Sakramentarz tyniecki podaje tylko następujące po sobie dwie modlitwy „Concede” (bez tytułu) i „Praesta” (z tytułem „ad m.„, skrót od „ad missam”), natomiast nie zawiera żadnych rubryk:

http://polona.pl/item/6825768/92/.

Nie wiemy więc nic na temat obrzędu popiołu w Sakramentarzu tynieckim.

b) Tytuły kościołów stacyjnych. Sakramentarz gregoriański „hadriański”, jako księga papieska, służył podczas Mszy stacyjnych odprawianych w kościołach rzymskich, naturalnie zawiera więc w tytułach formularzy wskazania co do kościoła gdzie odbywa się liturgia (w Wielkim Poście Msze stacyjne odbywały się codziennie). Zwyczajowo zaczęły to powielać niektóre frankijskie kopie Sakramentarza gregoriańskiego aż stało się to zwyczajem powszechnym (do Mszału z 1962 r. włącznie), choć poza Rzymem nie miało to już żadnego znaczenia praktycznego. Sakramentarz tyniecki jest pod tym względem niekonsekwentny, bo podaje tytuły kościołów stacyjnych tylko w niektóre dni: od Środy Popielcowej do I niedzieli Wielkiego Postu, od środy do piątku II tygodnia, III niedziela, sobota IV tygodnia i V niedziela. Sprawdziłem wcześniejsze formularze Sakramentarza tynieckiego, tytuły kościołów stacyjnych podane są tylko na dwie Msze Bożego Narodzenia (o świcie u św. Anastazji i w dzień u św. Piotra) oraz w trzy niedziele Przedpościa. Ta niekonsekwencja oznacza albo niechlujstwo kopisty naszego sakramentarza albo że wybrakowany był model z którego skopiowano Sakramentarz tyniecki.

c) Tytuły niedziel Wielkiego Postu zasadniczo powtarzają nomenklaturę „hadriańską”, z wyjątkiem IV niedzieli, nazwanej tutaj niedzielą „w środku Wielkiego Postu” („in medio quadragesimae”, w rękopisie zapisane skrótowo):

http://polona.pl/item/6825768/115/

W II niedzielę zachowany jest za modelem hadriańskim archaizm w postaci tytułu „Dominica vacat”:

http://polona.pl/item/6825768/102/

Bierze się to stąd, że w I tygodniu Wielkiego Postu przypadają kwartalne dni modlitw i w sobotę jest liturgia z 12 czytaniami (sabbato in XII lectiones). Pierwotnie ta przedłużona sobotnia Eucharystia była już traktowana jako Msza niedzielna, stąd „dominica vacat”. Z biegiem czasu praktyka zmieniła się, został dodany także formularz Mszy niedzielnej, ale stary tytuł pozostał i długo jeszcze był kopiowany.

d) W Niedzielę Palmową mamy obrzęd błogosławienia palm, którego w Hadrianum jeszcze nie było. Modlitwy błogosławienia palm zostały dodane w późniejszych egzemplarzach Sakramentarza gregoriańskiego, już w państwie Karolingów.

e) W Wielki Czwartek, w odróżnieniu od Hadrianum, nie ma w naszym sakramentarzu rytu błogosławienia olejów.

f) W Wielki Piątek na początku formularza dodana jest gelazjańska modlitwa Deus a quo et Iudas reatus, w Hadrianum formularz zaczynał się od razu od Modlitwy powszechnej. Przy Modlitwie powszechnej w Sakramentarzu tynieckim są dodane inną ręką, zapewne w późniejszym czasie, wezwania diakońskie: Klęknijmy (Flectamus genua)  i Powstańcie (Levate):

http://polona.pl/item/6825768/138/

g) W obrzędzie Wigilii Paschalnej mamy lukę w rękopisie. U dołu strony 140 urywa się tekst Exultet a na str. 141 mamy już incipit czytań Wigilii i modlitwy po czytaniach. Elementem nie-gregoriańskim, i w ogóle nie-rzymskim, jest tu oczywiście Exultet, którego nie znają ani rzymskie Sakramentarze gregoriańskie ani Sakramentarz gelazjański. Exultet po raz pierwszy jest poświadczony w sakramentarzach galijskich z przełomu VII i VIII w. (Missale gothicum i Mszał z Bobbio) i według wszelkiego prawdopodobieństwa jest to kompozycja galijska. Do liturgii rzymskiej wszedł on poprzez Frankijski sakramentarz gelazjański (archetyp z 760/770 r.) i Suplement św. Benedykta z Aniane do papieskiego Sakramentarza gregoriańskiego (ok. 810/815 r.)​.

Sprawę czytań Wigilii Paschalnej w Sakramentarzu tynieckim omówiłem już na wiosnę, w swoim pierwszym wpisie na temat naszego sakramentarza:

http://www.liturgia.pl/blogi/Maciej-Zachara-MIC/Sakramentarz-tyniecki-czytania-Wigilii-Paschalnej-i-Piecdziesiatnicy.html

W Sakramentarzu tynieckim w ramach obrzędu Wigilii Paschalnej nie ma żadnej liturgii chrzcielnej. We wcześniejszych sakramentarzach był obrzęd błogosławienia wody chrzcielnej oraz obrzęd udzielania chrztu (niekiedy wraz z bierzmowaniem, np. w Hadrianum). Sakramentarz tyniecki pomija jednak prawie wszystkie obrzędy pozamszalne. Zaczynamy już wchodzić w fazę pośrednią między sakramentarzem a mszałem, choć naszą księgę zdecydowanie trzeba zaliczyć jeszcze do sakramentarzy.