Rzym (IV): Errata do „Historii Mszału”

Ks. Łukasz podarował mi nadbitkę swego artykułu opublikowanego w anselmiańskim półroczniku liturgicznym Ecclesia orans. Artykuł dotyczy historii mszału w okresie przedtrydenckim, który nie jest dotąd wyczerpująco zbadany. Tytuł artykułu: “Per una rilettura della storia della formazione e dello sviluppo del Messale Romano. Il caso del Messale di Clemente V”, czyli: „Ku relekturze historii formacji i rozwoju Mszału Rzymskiego. Przypadek Mszału Klemensa V”, w: Ecclesia orans, t. 33 (2016), s. 383-404. Z zainteresowaniem przeczytałem ten tekst, który unaocznił mi konieczność dokonania pewnych korekt w mojej książce „Krótka historia Mszału Rzymskiego”, jeśli będę przygotowywał jej drugie wydanie.

Chodzi tu zwłaszcza o czas od XIII do XVI wieku. Jak przyjmują dotąd historycy liturgii, papież Honoriusz III (1216-1227), kontynuując zainicjowaną przez swego poprzednika Innocentego III (1198-1216) reorganizację Kurii, przygotował m.in. poprawiony mszał dla użytku swego dworu. Oryginał owego Mszału Honoriusza nie zachował się, istnieją jednak dwa mszały przechowywane w Rzymie (jeden w Bibliotece Watykańskiej, drugi w Archiwum Państwowym), uważane za jego kopie. Mszał Honoriusza III miał następnie stać się wzorem dla mszału franciszkańskiego, zwanego Mszałem Reguły (Missale Regulae) gdyż nowo powstały zakon franciszkański przyjął liturgię dworu papieskiego za swoją. Mszał ten podlegał dalszym korektom, przede wszystkim w rubrykach ordo missae, których dokonał czwarty generał franciszkanów Haymon z Faversham (+ 1243/1244). Mszał franciszkański, poprawiony przez Haymona, miał być następnie zaaprobowany dla Kurii papieskiej w Awinionie przez papieża Klemensa V (1305-1314), a z kolei Mszał Klemensa V miał stać się podstawą dla pierwszego wydrukowanego Mszału Kurii Rzymskiej z 1474 r., będącego z kolei podstawą dla potrydenckiego Mszału Piusa V. Tezę o Mszale Honoriusza jako modelu dla Mszału Reguły sformułował o. Stephen Van Dijk OFM (1909-1971), zaś tezę o przyjęciu poprawionego przez Haymona z Faversham mszału franciszkańskiego przez Klemensa V oraz o tym, że Mszał Klemensa był podstawą dla Mszału z 1474 r. przyjął o. Cassian Folsom OSB i upowszechnił ją w anselmiańskim podręczniku „Scientia liturgica” t. 1. Powyższą rekonstrukcję powtórzyłem za nimi i ja w swojej „Krótkiej historii Mszału Rzymskiego”, nie robiąc własnej kwerendy źródłowej.

Studium ks. Łukasza Celińskiego, który zbadał rękopisy zarówno domniemanych kopii Mszału Honoriusza jak też zachowane egzemplarze Mszału Klemensa V, rzuca na to nowe światło i każe zakwestionować powyższą rekonstrukcję.

Po pierwsze, sprawa Mszału Honoriusza III i jego związku z liturgią franciszkańską. Z jednej strony są zbyt istotne różnice między obiema domniemanymi kopiami Mszału Honoriusza, by można było przyjąć ich pochodzenie od jednego wspólnego źródła, a z drugiej oba te egzemplarze zanadto różnią się od franciszkańskiego Mszału Reguły, by można było przyjąć ich bezpośredni wpływ na liturgię franciszkanów. Nie o to chodzi, by teraz zanegować sam związek liturgii franciszkańskiej z liturgią dworu papieskiego, nie ma natomiast podstaw, by opisać ten związek w kategoriach bezpośredniej zależności Mszału Reguły od hipotetycznego Mszału Honoriusza III.

Po drugie, sprawa Mszału Klemensa V. Nie wchodząc tu w szczegóły, trzeba jednoznacznie stwierdzić, że jego dwa zachowane egzemplarze każą zdecydowanie wykluczyć ten mszał z linii bezpośredniego rozwoju Mszału Rzymskiego. Na pewno nie można go traktować jako „pomostu” między Mszałem Reguły a  Mszałem Kurii Rzymskiej z 1474 roku, choć – jak zauważa autor – w jego rubrykach można zauważyć pewne ślady korekt  Haymona z Faversham. Ściśle rzecz biorąc, Mszał Klemensa V jest nawet nie tyle mszałem, ile raczej zbiorem mszalnych libelli, czyli broszurek z tekstami mszalnymi, przeznaczonymi na określone celebracje roku liturgicznego.

Po trzecie, najważniejsze. Wydaje się, że do tej pory popełniamy pewien błąd, z góry przyjmując założenie, że była pewna linearna droga rozwoju Mszału Rzymskiego i próbujemy doszukiwać się łańcucha kolejnych ogniw od mszałów XIII-wiecznych do Mszału Piusa V. Sprawa jest jednak bardziej złożona. Średniowieczna „liturgia dworu papieskiego” to nie jeden, ale co najmniej cztery rodzaje celebracji: a) liturgia pod przewodnictwem papieża; b) liturgia sprawowana w obecności papieża; c) liturgia sprawowana przez kardynała-biskupa pod nieobecność papieża; d) liturgia sprawowana przez prezbitera – kapelana jednego z kardynałów Kurii. Każdy z tych typów celebracji miał własny, odpowiedni dla siebie ceremoniał, co wyklucza istnienie jednego wspólnego dla nich mszału. Różnice nie dotyczyły tekstów Mszy świętej, ale szczegółów ceremonii. Nie ma więc sensu szukać np. jakiegoś jednego „Mszału Honoriusza”, powszechnie używanego w całej Kurii. Jeden z egzemplarzy domniemanego Mszału Honoriusza odzwierciedla ewidentnie trzeci typ celebracji, zaś franciszkański Mszał Reguły to księga przeznaczona do użytku prezbiterów. Jest więc możliwe, że Mszał Reguły istotnie, opierał się na liturgii dworu papieskiego, ale nie na jakimś jednolitym mszale papieskim, ale na liturgii typu czwartego. Mszał Klemensa V to z kolei typowa księga do użytku papieża. Punktem dojścia historii mszału z okresu XIII-XVI wiek jest natomiast w pełni ujednolicony Mszał Piusa V. Mamy tu więc drogę od wielości form mszału do jednego powszechnie obowiązującego mszału typicznego i to w takich kategoriach należy opisywać historię rozwoju księgi mszalnej w tym okresie. Ma tu zastosowanie jedno z tzw. praw liturgii porównawczej Antona Baumstarka, mówiące że rozwój liturgii przebiega od różnorodności do coraz większej jednolitości.

W ewentualnym drugim wydaniu „Krótkiej historii Mszału Rzymskiego” na pewno uwzględnię to studium. Oczywiście poprosiłem ks. Łukasza, żeby złożył swój autograf na podarowanej mi odbitce jego artykułu.

Ks. Łukasz Celiński, jak jest napisane w notce pod artykułem, w ramach pracy nad doktoratem prowadzi studium nad pochodzeniem i rozwojem obrzędów przygotowania do Komunii świętej na Zachodzie. Omówiony powyżej artykuł z Ecclesia orans każe czekać z niecierpliwością na wyniki jego prac. Trochę też o tym porozmawialiśmy. Nie czuję się upoważniony do tego, aby w tym miejscu powtarzać tezy do których dochodzi, powiem tylko tyle, że rzecz zapowiada się bardzo ciekawie. Naprawdę miał rację prof. Stefano Parenti mówiąc mi podczas agapy po Boskiej Liturgii w Russicum, że badania nad historią Mszy rzymskiej muszą trwać cały czas.

W ogóle to było bardzo fajne spotkanie. Wraz ze Stefano Parentim, Eleną Velkovską, ks. Łukaszem i o. Dominikiem Jurczakiem siedliśmy sobie przy dobrej kawie w anselmiańskim pokoju profesorskim i dłuższy czas pogadaliśmy, jak mówił Kubuś Puchatek, „o tym i o owym”, czyli o liturgiach wschodnich i zachodnich, o kuchni (włoskiej, polskiej i bułgarskiej) i o paru innych jeszcze sprawach. Ze Stefano i Eleną mam nadzieję spotkać się jeszcze jutro znów w Russicum, dokąd wybieram się by znów koncelebrować Boską Liturgię. Potem w poniedziałek – arrivederci, Roma!