Pasja chorałowa gregoriańska

Pasja – próba klasyfikacji

Słowo „pasja” od samego początku było utożsamiane przez chrześcijan z Męką Chrystusa (passio – łac. cierpienie). Twórczość pasyjna rozwijała się przez wieki. Tworzono wspaniałe hymny gregoriańskie (jako przykład podajmy hymn Vexilla regis prodeunt, po raz pierwszy wykonany w czasie poświęcenia kościoła w Poitiers w 569 r., podczas wnoszenia do niego relikwii Krzyża sprowadzonych z Jerozolimy) i inne kompozycje.

W historii form muzycznych pasja to utwór wokalny, którego podstawę stanowi tekst opisu męki Chrystusa według jednego z czterech Ewangelistów¹. Od Soboru Watykańskiego II rozważamy ją dwukrotnie w ciągu roku liturgicznego: w Niedzielę Palmową (w roku A z Ewangelii wg św. Mateusza, w roku B z Ewangelii wg św. Marka, a w roku C z Ewangelii wg św. Łukasza) oraz w Wielki Piątek, podczas Liturgii Męki Pańskiej (wg św. Jana).

Historia

Znane nam świadectwa², potwierdzają fakt, że już w IV wieku przed świętami Wielkanocy czytano Mękę Pańską. Święty Augustyn zwracał uwagę, że należy ją czytać (lub śpiewać w charakterze recytatywnym³) bardziej uroczyście (solemniter legere). Od IV wieku diakon w Niedzielę Palmową w sposób podniosły recytował w czasie liturgii lekcję pasyjną według św. Mateusza. W następnych wiekach uroczyście głoszono (czytano lub śpiewano) pasję także w kolejnych dniach Wielkiego Tygodnia i według pozostałych Ewangelistów: w Wielki Wtorek wg św. Marka (rozdz. 14–15), w Wielką Środę wg św. Łukasza (rozdz. 22–23) i w Wielki Piątek wg św. Jana (rozdz. 18–19). Z powodu braku dokładnej notacji melodii z pierwszych wieków, nie sposób dziś ustalić, w jaki sposób wykonywano te perykopy. W IX wieku zaczęto zapisywać przebieg melodii w notacji cheironomicznej (od greckich słów: cheir – ręka, nomos – znak; polegała ona na przedstawianiu przebiegu linii melodycznej przez rysowanie ruchu ręki dyrygenta nad tekstem). Notacja ta nie uwzględniała jednak poszczególnych interwałów ani długości dźwięków. Bogate świadectwa kultury muzycznej, także w kwestii śpiewu pasji, pojawiają się wraz z zastosowaniem notacji neumatycznej (od neuma – znak; jest ona stosowana w chorale do dziś) od ok. XII wieku. Dzięki temu możemy zauważyć, że ton lekcyjny, a wraz z nim recytacja pasyjna, były stopniowo wzbogacane (początkowo kantylacja na jednym, wysokim dźwięku, później zmiany melodyczne w miejscu interpunkcji). Formuły melodyczne były modyfikowane zależnie od umiejętności wykonawcy. Recytacja pasyjna stopniowo usamodzielniła się jako gatunek wśród śpiewów chorałowych.

Forma

Pierwotnie pasję wykonywał diakon, który wyróżniał teksty poszczególnych osób przez modyfikację głosu (zmiana barwy głosu, tempa i wysokości dźwięku)⁴, jednak od XI wieku, prawdopodobnie by odciążyć śpiewaka, zaczęto wprowadzać podział na role (najstarsza pasja z takim podziałem znajduje się w rękopisie „Sancta Sabina” z ok. 1200 r.). Co ciekawe, w Rzymie zwyczaj śpiewania Pasji przez jedną osobę zachował się aż do XV wieku. Dla ułatwienia rozróżnienia poszczególnych ról stosowano oznaczenia (tzw. literae significativae):

C (łac. cantor – kantor; tonus currens – ton wiodący)
– narrator (partia wykonywana przez diakona)

S (łac. surgere – wyżej; później także: synagoga)
– tłum, także poszczególne osoby (partia subdiakona)

T (łac. tenere – trzymać – „rozwlekać” dźwięk; tarde – wolno, ciężko)
– Chrystus (partia kapłana)

Oznaczenia te zmieniały się na przestrzeni wieków. Dziś często przyjmuje się krzyżyk („+”) na oznaczenie słów Chrystusa, „C” dla Ewangelisty, „S” dla słów tłumu, a „T” (od łac. turba) dla słów poszczególnych osób⁵. Lekcjonarz stosuje oznaczenia spolszczone: „+” – Chrystus, „E” – Ewangelista, „I” – pojedyncze osoby, „T” – tłum.

Wysokość głosu, mająca na celu ich łatwe rozróżnienie, początkowo była różnorodna. Zazwyczaj jednak średni rejestr (vox media) przypadł śpiewającemu słowa Ewangelisty, ponieważ miał on „neutralny” charakter. Niskim głosem (inferior vox)śpiewano słowa Chrystusa, co uwydatniało spokój i godność, a rejestr wysoki (vox superior) był przyporządkowany pozostałym osobom, gdyż wysokie dźwięki kojarzone były z krzykiem i wrzaskiem. Ostatecznie przyjął się tzw. „pasyjny ton rzymski” (inaczej: „ton Guidettiego”), który miał stałe rejestry dźwiękowe dla poszczególnych osób i tak: głos Chrystusa mieścił się zwyczajowo w rejestrze cdef (dominanta: f), głos ewangelisty w rejestrze fgahc’(dominanta: c’), a tłumu c’d’e’f’ (dominanta: f’). Schemat ten utrwalał się przez śpiew chóru papieskiego i dystrybucję druków z melodiami pasji⁶. Obecnie jednak transponuje się całą kompozycję o tercję w dół.

Przełom XIII/XIV wieku zaowocował kolejnym rozróżnieniem partii śpiewaków. Pojawiły się wtedy zmiany dynamiki i tempa (tarde – wolno i celeriter – szybciej). I tak partię Chrystusa śpiewano wolno i spokojnie, a tłumu głośno i szybko.

Charakterystyczny jest także przebieg melodii pasji chorałowej. Rozpoczynał się on od initium (intonatio), później następował tonus currens (tenor, dominanta), flexa (metrum –lekkie zatrzymanie lub wykonanie tercji w dół) i odpowiednio: jeśli zdanie kończyło się znakiem zapytania, wprowadzano interrogatio (podprowadzenie do góry), jeśli zaś dana partia śpiewaka (zazwyczaj narratora) kończyła się, wprowadzano conclusio (podprowadzenie do dźwięku tłumu lub Chrystusa). Możemy to zobaczyć na przykładzie fragmentu Pasji wg św. Jana Karola Hoppego z 1931 r.:

Ciekawy może być również fakt, iż cała pasja miała charakter neumatyczny (złożenia 2-3 neum), natomiast zawołanie Chrystusa „Eli, eli lema sabachtani?” (tj. „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?” Mt 27,46) było wykonywane w sposób melizmatyczny (tj. wiele neum na jedną sylabę tekstu).

Rozwój – misteria i pasje wielogłosowe

Od tradycyjnych, liturgicznych pasji z biegiem czasu uniezależniły się misteria pasyjne, które polegały na odgrywaniu wydarzeń z Ewangelii. Początkowo były to formy pośrednie między liturgicznym głoszeniem słowa Bożego a przedstawieniem teatralnym. Ostatecznie misteria pasyjne wyszły z kościoła „na scenę”, stając się prawdziwymi dramatami opartymi na treściach pasyjnych.

Od XV wieku pasja ulegała wpływom wielogłosowej muzyki kościelnej. Zaczęto więc tworzyć wspaniałe wielogłosowe kompozycje do Męki Pańskiej. Na kształt pasji wpływały także oratorium i kantata. Do końca XVI wieku powstało ponad 30 znanych nam pasji⁷.

Do najsłynniejszych opracowań Męki Pańskiej należy wspaniałe dzieło Jana Sebastiana Bacha – Pasja według św. Mateusza.

Podsumowując: pasja chorałowa była charakterystyczna dla średniowiecza, motetowa dla renesansu, a kantatowo-oratotyjna dla baroku⁸.

Pasja chorałowa w Polsce⁹

Najstarsza znana pasja w Polsce pochodzi z XV wieku. Znajduje się ona w Cantionale Cracoviense (1447-56 r., odnaleziona w Wieliczce) i jest przechowywana w Bibliotece Kapituły Katedralnej w Krakowie. Reprezentuje ona tradycję wykonywania pasji w diecezji krakowskiej. Można doszukać się także związku z pasją z Pragi (1423 r.) i pasjami z Indersdorf i St. Florian (Niemcy, XV w.).

Innym przykładem może być Cantionale ze Środy Śląskiej (dawniej: Neumarkt, Novum Forum) z 1474 r. Kancjonał ten, oprócz pasji, zawiera śpiewy na różne uroczystości roku liturgicznego do tekstów łacińskich, niemieckich i czeskich. Przebieg melodyczny pasji ze Środy Śląskiej cechuje podobieństwo do najbardziej charakterystycznego i rozpowszechnionego tonu rzymskiego. Widoczne są tu również powiązania z pasją franciszkańską z Monachium (XVI w.) i pasją z Pragi (1423 r.).

Pasja Cantionale z katedry wrocławskiej (XV w.) jest zupełnie różna od przedstawionych powyżej. Ma ona zdecydowanie recytatywny przebieg melodii. Specyficzny jest rejestr d1 dla roli Ewangelisty. Podkreślane zwykle przez melizmatyczny charakter słowa: „Eli, Eli…” mają tu charakter prostej recytacji.

Cantionale z klasztoru Bernardynów krakowskich (XVI/XVII w.) reprezentuje zupełnie inną tradycję. Odznacza się ozdobnym przebiegiem melodii (rozwinięte melizmaty w poszczególnych zwrotach). Można doszukiwać się tu podobieństwa w pasji franciszkanów włoskich z XIV w. i pasji z San Salvatore z Brescii z XV w., a także pasji niemieckich (Zwickau i Tegernsee, XV w.) i węgierskich.

Na koniec warto zauważyć, że pasja chorałowa nie jest tylko reliktem przeszłości, ale jest nadal śpiewana w wielu parafiach naszego kraju. Po Soborze Watykańskim II podjęto starania, by dokonać adaptacji chorałowej melodii do polskiego tekstu, dzięki czemu wielowiekowa tradycja „bardziej uroczystego” głoszenia Męki Pańskiej może być kontynuowana.

Dahlig P., Przyczynek do badań ludowych śpiewów religijnych. Pasja chorałowa na Spiszu, w: Polska muzyka religijna – między epokami i kulturami, red. K. Turek, B. Mika, Katowice 2006, s. 92–94.
Mrowiec K., Pasje wielogłosowe w muzyce polskiej XVIII wieku, Lublin 1968.
Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Joannem quam ex editione Vaticana officii majoris hebdomadae extraxit signisque modernis tradidit , opr. C. Hoppe, Katowice 1931.
Reginek A., Wstęp, w: Śpiewy Pasji chorałowej. Pasja Hoppego, oprac. Reginek A., Katowice 1996, s. 6–8.

¹ Dahlig P., Przyczynek do badań ludowych śpiewów religijnych. Pasja chorałowa na Spiszu, w: Polska muzyka religijna – między epokami i kulturami, red. K. Turek, B. Mika, Katowice 2006, s. 92–94.

² Egeria (IV w.) wspomina uroczyste gromadzenie się na przekazie i celebracji Męki Pańskiej w Ziemi Świętej.

³ Reginek A., Wstęp, w: Śpiewy Pasji chorałowej. Pasja Hoppego, oprac. Reginek A., Katowice 1996, s. 6–8.

⁴ Tak jest do dziś w Pasji wykonywanej przez Unitarian Węgierskich.

⁵ Za: Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Joannem quam ex editione Vaticana officii majoris hebdomadae extraxit signisque modernis tradidit , oprac. C. Hoppe, Katowice 1931.

⁶ Dahlig P., Przyczynek do badań…, s. 93

⁷ Mrowiec K., Pasje wielogłosowe w muzyce polskiej XVIII wieku, Lublin 1968.

⁸ Dahlig P., Przyczynek do badań…, s. 93.

⁹ Opracowane na podst.: Reginek A., Opis źródeł, w: Śpiewy Pasji….