Bezpośrednio po zakończeniu liturgii światła, gdy wybrzmią ostatnie słowa radosnego Orędzia Wielkanocnego obwieszczającego tę Noc, która jedyna była godna poznać czas i godzinę zmartwychwstania Chrystusa rozpoczyna się druga część liturgii Wigilii Paschalnej, liturgia słowa, która wzorowana jest na starorzymskim czuwaniu w noc paschalną, podczas którego rozważano słowo Boże i śpiewano psalmy[1]. Pierwsze świadectwo na ten temat zostało utrwalone w języku etiopskim i koptyjskim w tzw. Liście apostolskim, apokryfie z połowy II wieku[2].

W tradycji Kościoła liczba czytań wykonywanych w Wigilię Paschalną ulegała zmianom[3]. W obecnej, odnowionej liturgii Pawła VI, Kościół daje nam starannie dobrany, a zarazem najbogatszy w ciągu całego roku liturgicznego zestaw czytań: dziewięć czytań, dziewięć psalmów, w tym siedem czytań ze Starego Testamentu, dwa z Nowego[4]. Rubryka III wydania Mszału Rzymskiego kładzie nacisk na konieczność proklamowania wszystkich czytań biblijnych, aby odzwierciedlić pełną veritas Wigilii[5]. Tradycja liturgiczna mówi nam, aby Pismo czytać rozważając je i modląc się. Należy, więc w sposób szczególny podczas tej liturgii sollemnitas sollemnitatum stworzyć prawdziwy dialog z Bogiem. Istotne są tutaj chwile milczenia po czytaniu, aklamacje, śpiew refrenów i psalmów responsoryjnych[6].

Wigilia Wielkanocna ma bardzo mocny akcent i charakter katechezy dla katechumenów[7], kiedy to przekazane są najważniejsze fakty i główne pouczenia Starego Testamentu[8]. Jest to cecha charakterystyczna wigilii, podczas której oczekiwane jest przyjście Pana, zapowiedzianego przez proroków i ukazanego, jako Wybawiciela[9]. Tej najważniejszej nocy wierni rozważają cuda, jakie Pan od zarania wieków, od początku czynił dla swojego ludu, proklamując je w Słowie[10]. Liturgia tej nocy ma za zadanie przygotować katechumenów do liturgii chrzcielnej, a wiernych ochrzczonych do odnowienia przyrzeczeń chrztu[11].

Liturgia słowa Wigilii Paschalnej zbudowana jest na podstawie Targumu Palestyńskiego, czyli poematu o czterech nocach zbawienia i historii ludu wybranego[12], który zostaje uzupełniony dwiema nowotestamentalnymi lekturami: listem św. Pawła do Rzymian i Ewangelią opowiadającą spotkanie ze Zmartwychwstałym Chrystusem.

Targum stanowi pewną próbkę działalności religijnej, która zrodziła się z tłumaczenia hebrajskiego tekstu Biblii na język aramejski, a posuwając się w czasie zaczęto dołączać różnego rodzaju parafrazy, które stawały się komentarzami homiletycznymi (Haggada). Ze względu za swoje zastosowanie liturgiczne stał się zbiorem tego wszystkiego, co składało się na pobożność judaistyczną. Kościół zapożyczył ideę zawartą w Targumie Palestyńskim czerpiąc z komentarza teologicznego do Wj 12,42, który stanowi definicję Paschy, jako nocy czuwania Jahwe. Codex Neofiti I, który jest najbliższy oryginałowi opisuje ten poemat o czterech nocach następująco:

Oto jest noc przygotowana i przeznaczona na wyzwolenie w imię Jahwe, dla wyprowadzenia synów Izraela uwolnionych z ziemi egipskiej.

Cztery noce zostały opisane w Księdze wspomnień.

Pierwsza noc to była ta, podczas której Jahwe objawił się światu, aby go stworzyć – świat był pustkowiem, a ciemności okrywały powierzchnie otchłani (por. Rdz 1,2). Słowo Boże było światłem, które oświecało. I nazwał ją – noc pierwsza.

Noc druga to była ta, podczas której Jahwe ukazał się Abrahamowi w wieku stu lat oraz jego żonie Sarze, która miała lat dziewięćdziesiąt (Rdz 17,17), aby się wypełniło, to co mówi Pismo: A może wieku stu lat Abraham nie może wzbudzić potomstwa albo jego żona Sara w wieku lat dziewięćdziesięciu nie może począć dziecka? Izaak miał 37 lat, kiedy został złożony na ołtarzu, niebiosa się obniżyły i zstąpiły z góry, tak że Izaak zobaczył doskonałość i oczy jego doskonałością zachwyciły się. I nazwał ją – noc druga.

Noc trzecia to była ta, podczas której Jahwe ukazał się w środku nocy przeciw Egipcjanom (Wj 12,29; Mdr 18). Jego ramię zabijało pierworodnych Egipcjan, a Jego prawice wspierała pierworodnych z Izraela, aby wypełniły się słowa Pisma: Moim pierworodnym jest Izrael (Wj 4,22). I nazwał ją – noc trzecia.

Noc czwarta to będzie ta, kiedy świat osiągnąwszy swój kres zostanie obalony. Żelazne jarzma zostaną połamane, a pokolenia bezbożne unicestwione. Mojżesz wyjdzie z pustyni… (luka w tekście). Ktoś pójdzie na czele stada, inny na szczycie chmury, a Jego Słowo będzie przed nimi postępować przodem i tak pójdą razem. Oto jest noc Paschy dla imienia Jahwe – noc ustanowiona i przeznaczona dla zbawienia wszystkich pokoleń Izraela[13].

 

Tekst ten, który został napisany przez nieznanego autora zawiera najbogatszą i najbardziej kompletną informację nt. znaczenia teologicznego Paschy żydowskiej. Odczytać możemy go w podwójnym kluczu: teologii historii i soteriologii paschalnej.

Noc Paschalna jest osią historii, a inne noce są tylko jej pamiątką. Autor w swojej oryginalności wydobywania tradycji liturgicznej umieścił linie przewodnie mające w Passze swój punkt przecięcia. Dokonał wyboru czterech wydarzeń pomiędzy wieloma momentami w historii Narodu Izraelskiego, które tradycja łączyła z Paschą. Należą do nich m.in. uwolnienie Józefa z więzienia, upadek Jerycha, zwycięstwo nad Sennacherybem, post Estery i uwolnienie trzech młodzieńców z płonącego pieca. To co wyróżnia poemat o czterech nocach to założenie teologiczne jakim jest objawienie. Bóg objawił się światu, Abrahamowi, objawił się również przeciw Egipcjanom. Pascha to objawienie Boga, który daje nowe życie. Pascha to ofiara. Pascha to wyprowadzenie z niewoli. Wreszcie Pascha to oczekiwanie na Mesjasza.

Noc Paschy dla Imienia Jahwe jest nocą dorocznej celebracji liturgicznej. Jest to swoista zikkarôn, czyli pamiątka. To ona staje się jakby przykazaniem nadanym przez Boga człowiekowi, aby rozważał Jego obecność i działanie w historii. Jest to również zaproszenie skierowane przez człowieka do Jahwe, aby to On pamiętał o swoich obietnicach i zawieranym Przymierzu.

Katechumeni zasłuchani w słowo Boże tej nocy przygotowują swoje serca na przyjęcie do swego życia Boga poprzez sakramenty inicjacji chrześcijańskiej. Nim zanurzą się w wodzie chrzcielnej swoje serca zanurzają w proklamowanym uroczyście słowie. Wierni zaś dzięki usłyszanemu słowu odnawiają zawarte z Bogiem przymierze w sakramentach. Dla jednych i dla drugich ta noc staję się momentem przyjęcia nowego życia z Bogiem.

 

---

[1]B. Mokrzycki, To czyńcie! Medytacje na Święte Triduum Paschalne, Kraków 2005, s. 289.

[2] S. Czerwik, Liturgia Wigilii Paschalnej, [w:] S. Czerwik, J, Kudasiewicz, H. Witczyk (red.), Święte Triduum Paschalne, Komentarze biblijno-liturgiczne i medytacje, Kielce 2001, s. 180.

[3] Początkowo czytano 4 fragmenty, później 12, a nawet niekiedy powtarzano po łacinie 12 czytań wykonywanych wcześniej po grecku. W obrzędzie zreformowanym za czasów Piusa XII przewidziane były cztery czytania w czasie samej Wigilii (Rdz 1, 1-31.2, 1-2; Wj 14, 24-31.15,1; Iz 4, 2-6; Pwt 31, 22-30) oraz dwa czytania (Kol 3, 104; Mt 28, 1-7) podczas Mszy świętej sprawowanej po liturgii chrzcielnej tejże Wigilii; więcej [w:] S. Czerwik, Liturgia Wigilii Paschalnej, dz. cyt,ss. 180-188.

[4] B. Mokrzycki, To czyńcie!, dz. cyt, s. 290.

[5] A. Bergamini, Chrystus - Świętem Kościoła. Rok Liturgiczny. Historia, celebracja, teologia, duchowość, duszpasterstwo, Kraków 2003, s. 266.

[6] Por. Tamże, dz. cyt, s. 265.

[7] Por. Cz. Krakowiak, Katechumenat chrzcielny dorosłych w Kościele posoborowym, Lublin 2003, s. 155-159.

[8] Por. L. Bouyer, Misterium Paschalne, Kraków 1973, s. 255.

[9] Por. R. Pierskała, Misterium paschalne w znakach liturgii Wielkiej Nocy, Liturgia Sacra 1-2 (1995), s. 69.

[10] Por. Z. Janiec, Liturgia dla wszystkich, Sandomierz 2005, s. 96.

[11] Por. J. Kudasiewicz, Panorama czytań biblijnych, [w:] ŚTP, s. 22.

[12]Por. R. Le Déaut, La nuit paschale, Rome 1963; Por. P. Jounel, L’anneé, [w:] A.G. Martimort, L’Eglise en prière, t. 4, Paris 1983, s. 49 n.

[13] Tłumaczenie zostało zaczerpnięte z R. le Deaut, La nuit pascale. Essai sur la signification de la Pȃque juive a partir du Targum d’Exode, XII, 42 (Analecta Biblica, 22), Rzym 1963, s. 63-65.