Obmycie nóg jako ryt chrzcielny – cz. 1

Zawsze przy okazji Wielkiego Czwartku sporo mówi się i pisze o Chrystusowym geście obmycia nóg Apostołom, w tym roku było o tym jeszcze głośniej, z uwagi na nowatorski gest papieża Franciszka w rzymskim więzieniu. Przy tej okazji pomyślałem, żeby napisać coś o pewnym dziś już całkowicie zapomnianym aspekcie teologii obmycia nóg. W niektórych starożytnych liturgiach obmycie nóg było bowiem praktykowane nie w Wielki Czwartek jako znak pokornej służby, ale w noc paschalną jako ryt chrzcielny. Wpis jest długi, więc dzielę go na dwie części. Dziś wklejam pierwszą część, jutro wkleję resztę.

Monografię na ten temat napisał jeszcze w latach 80. prof. Pier Franco Beatrice, włoski profesor chrześcijańskiej literatury starożytnej z Uniwersytetu w Padwie: „La lavanda dei piedi. Un contributo alla storia delle antiche liturgie cristiane” [„Obmycie nóg. Przyczynek do historii starożytnych liturgii chrześcijańskich”], Bibliotheca „Ephemerides liturgicae” – Subsidia 28, Roma 1983. Głównie na tej pozycji opieram się w tym wpisie, choć nawiązuję też do pewnych ciekawych źródeł galijskich, które prof. Beatrice w swoim studium pominął.

Obmycie nóg jako ryt chrzcielny oraz jako znak pokornej służby to dwie niezależne od siebie tradycje. Znane nam dziś wielkoczwartkowe obmycie nóg wywodzi się z Jerozolimy, gdzie było praktykowane prawdopodobnie od V w., a na Zachodzie po raz pierwszy poświadczone pod koniec wieku VII. Jednak część starożytnej tradycji teologicznej postrzegała gest Jezusa wobec Apostołów nie jako przykład pokory ale jako chrzest.

Interpretacja J 13, 1-20

Interpretacja gestu Jezusa jako przykładu pokornej służby opiera się na fragmencie J 13, 12nn, gdzie sam Jezus interpretuje swój gest jako przykład do naśladowania. Z kolei interpretacja chrzcielna bazuje na wierszach J 13, 8.10. W w. 8 Jezus wyraźnie wskazuje na swój gest jako na czynność uświęcającą: „Jeśli cię nie umyję, nie będziesz miał udziału ze Mną”, co jest paralelą do J 3, 5 o narodzinach z wody i z Ducha jako warunku wejścia do Królestwa. Z kolei w. 10, w którym pada odpowiedź Jezusa na życzenie Piotra, by obmyć całe jego ciało, został w tradycji rękopiśmiennej przekazany w trzech różnych wersjach. Jedna z wersji brzmi: „Wykąpany nie potrzebuje, bo jest cały czysty”. Redakcja ta jest poświadczona w jednym z kodeksów oraz pośrednio przez Tertuliana (De baptismo 12,3) i być może także św. Efrema (Komentarz do Diatessaronu 5, 15). Sens wypowiedzi Jezusa wg tej redakcji byłby: do uświęcenia nie potrzeba obmycia całego ciała, wystarczy obmycie nóg. Redakcja tego fragmentu Janowej Ewangelii byłaby zatem obroną praktyki chrztu przez obmycie nóg i delikatną polemiką z dominującą praktyką chrztu przez całkowite zanurzenie w wodzie.

Obmycie nóg jako chrzest w literaturze patrystycznej

Chrzcielna interpretacja J 13 pojawia się wprost u czterech autorów: św. Ireneusza z Lyonu, Afrahata, św. Efrema i Cyrillonasa. Ponadto polemicznie nawiązują do niej dwaj autorzy antiocheńscy: św. Jan Chryzostom i Teodor z Mopsuestii.

Św. Ireneusz z Lyonu (+ 202), biskup pochodzący z Azji Mniejszej, nawiązuje do chrzcielnej interpretacji J 13 w swoim dziele Adversus haereses (IV, 22) w kontekście tematu obmycia z grzechu sprawiedliwych w otchłani, oczekujących Zbawiciela. Pisze, że Syn Boży wypełnił zapowiedzi proroków i obmył brud Córy Syjońskiej (Iz 4,4) wówczas, gdy własnymi dłońmi obmył nogi uczniom. Oczyścił wówczas ludzkość – pisze Ireneusz – która na końcu otrzymuje Boga jako dziedzictwo.

Trzej pozostali autorzy są Syryjczykami. Afrahat (ok. 260-345) w swojej Demonstratio XII O Passze pisze o ustanowieniu przez Chrystusa dwóch sakramentów podczas Ostatniej Wieczerzy: chrztu i Eucharystii. Jezus najpierw ustanowił chrzest, poprzez akt obmycia nóg apostołom, a następnie dał im także swoje Ciało i Krew. U św. Efrema (305-373) chrzcielna interpretacja J 13 pojawia się w kilku pieśniach. Obmycie nóg gładzi grzechy i oczyszcza duszę (Hymn o narodzeniu Chrystusa), jest prefiguracją naszego chrztu (Hymn o ukrzyżowaniu), po oczyszczeniu Apostołów z grzechu w obmyciu nóg Chrystus darowal im swoje Ciało i Krew (Hymn o Kościele i O ukrzyżowaniu). Syryjski poeta Cyryllonas (IV/V w.) poświęcił jedną ze swoich pieśni obmyciu nóg uczniom i pojawia się tam wprost chrzcielna interpretacja tego gestu Jezusa. W pieśni jest sparafrazowany dialog między Jezusem a Piotrem, dokładnie w duchu podanej wyżej interpretacji J 13, 10, a potem Jezus, obmywszy nogi uczniom mówi im, że obmyci mogą teraz z radością wejść do Kościoła (czyli obmycie nóg jako warunek Eucharystii), zdeptać głowę węża i głosić Ewangelię.

Z kolei dwaj autorzy antiocheńscy, św. Jan Chryzostom (ok. 350-407) i Teodor z Mopsuestii (ok. 350-428) wyraźnie polemizują z interpretacją chrzcielną. Św. Jan w homilii na Wniebowstąpienie podkreśla, że Apostołowie dwa razy zostali ochrzczeni: najpierw przez Jana Chrzciciela chrztem pokuty a potem chrztem w Duchu podczas Pięćdziesiątnicy. Św. Jan mówi o tym przywołując fragment J 13, 10 i dialog Jezusa z Piotrem podczas obmycia nóg. Z kolei Teodor w komentarzu do Ewangelii wg św. Jana pisze wprost, że Piotr zupełnie błędnie zinterpretował gest Jezusa, myśląc, że On chce go ochrzcić i dlatego poprosiło pełne obmycie, natomiast Jezus wyprowadził go z błędu mówiąc mu, że obmycie nóg nie ma nic wspólnego z chrztem. Polemika Jana i Teodora jest pośrednim potwierdzeniem pewnego wpływu chrzcielnej interpretacji J 13 także w Antiochii.

c.d.n.