Krótki komentarz do instrukcji „Universae Ecclesiae”

Poniższy tekst stanowi garść osobistych refleksji, przemyśleń, spostrzerzeń, a także uwag do opublikowanej w niedawnym czasie instrukcji wykonawczej Universae Ecclesiae (od pierwszych słów wersji typicznej) do papieskiego motu proprio Summorum Pontificum z dnia 7 lipca 2007 roku.

I. Historia

a) Data publikacji  

Nie bez znaczenia jest fakt, że instrukcja została opublikowana w pierwszym dniu 3. kolokwium rzymskiego poświęconego nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego, które organizowane jest pod szyldem Uniwersytetu Pontyfikalnego św. Tomasza z Akwinu, popularnie zwanego Angelicum. Był to jednocześnie dzień liturgicznego wspomnienia św. papieża Piusa V (30 kwietnia – wg kalendarza kościelnego zreformowanego po Soborze Watykańskim II). 

b) Etapy pracy 

W rzeczywistości istniały 3 wersje omawianej instrukcji: pierwsza to projekt kardynała Hoyosa z 2007 roku (ówczesnego prefekta Papieskiej Komisji Ecclesia Dei), który został odrzucony (mimo bardzo dobrej woli kardynała został on uznany za bardzo odważny); druga to pierwszy schemat przygotowany pod kierunkiem prałata Pozzo (obecnego sekretarza komisji), utrzymany w tonie podobnym do projektu kard. Hoyosa, podobnie ostro skrytykowany; wersja trzecia to tekst aktualny instrukcji stanowiący pomost pomiędzy staraniami kard. Hoyosa, a zdaniami krytyków. W ścisłym sensie schemat trzeci (aktualny) jest poprawioną wersją drugiego schematu, który został przedstawiony na plenaria Kongregacji Nauki Wiary w listopadzie 2010 roku – wtedy to oddany on został do przepracowania. 

II. Prawo

a) Summorum Pontificum 

Obecnym prawem w ścisłym sensie jest list apostolski w formie motu proprio papieża Benedykta XVI Summorum Pontificum z dnia 7 lipca 2007 roku. Stanowi on prawo zwyczajne i powszechne dla całego Kościoła (n. 2), a nie wyjątek w prawie czy indult. 

b) Instrukcja   

Instrukcja Komisji Ecclesia Dei działającej w ramach Kongregacji Nauki Wiary (na mocy motu proprio Ecclesiae Unitatem papieża Benedykta XVI z dnia 8 lipca 2009 roku) jest dekretem dotyczącym zastosowania prawa (którym jest motu proprio Summorum Pontificum), zatwierdzonym przez papieża, a opublikowanym przez kompetentny organ (a więc Komisję Ecclesia Dei i Kongregację Nauki Wiary), na czele którego stoi kardynał Levada. Teoretycznie w instrukcji nie znajduje się nic, co nie byłoby do tej pory prawem.

Stąd też należy uznać ją za dokument prawny, jednakże czy w takich dokumentach znajdują się słowa: „można i należy” (inseri possunt immo debent, n. 25)? To może budzić wątpliwość.

Dodatkowo należy stwierdzić, że instrukcja ta to domena raczej kanoniczna niźli liturgiczna.

c) Wykonawca   

Na podstawie omawianej instrukcji (nn. 9-11) Papieska Komisja Ecclesia Dei otrzymała władzę zwyczajną zastępczą (ordinariam vicariam dignatus) we wszystkich sprawach należących do jej kompetencji, a więc w szczególności nad tzw. wspólnotami Ecclesia Dei oraz różnymi grupami wiernych przywiązanych do dawnych, ale nieustannie żywotnych i owocnych form obrządku liturgii rzymskiej. Biskupi mają obowiązek podporządkowywać się dekretom wydawanym przez ten organ będący wykonawcą prawa w imieniu Biskupa Rzymu. Niepodporządkowanie się temu prawu, bez podjęcia odpowiednich kroków prawnych przewidzianych przez instrukcję, stanowi akt nieposłuszeństwa przeciwko Stolicy Apostolskiej.

III. Tłumaczenia

Tłumaczenia na języki narodowe niejednokrotnie nie są zgodne z łacińskim oryginałem (tzw. edycja typiczna). Stąd, by uniknąć błędnych interpretacji, należy zawsze odnosić się do wersji łacińskiej.

Przykład:

w oryginale czytamy: Christifideles celebrationem secundum formam extraordinariam postulantes, auxilium ne ferant neque nomen dent consociationibus, quae validitatem vel legitimitatem Sanctae Missae Sacrificii et Sacramentorum secundum formam ordinariam impugnent, vel Romano Pontifici, Universae Ecclesiae Pastori quoquo modo sint infensae (n. 19).

w oficjalnej wersji polskiej: Wierni, którzy proszą o celebrację w forma extraordinaria, nie powinni w żaden sposób popierać ani też należeć do grup wyrażających sprzeciw co do ważności bądź prawowitości Mszy św. czy sakramentów sprawowanych w forma ordinaria i/lub uznania Papieża za najwyższego Pasterza Kościoła powszechnego.

w wersji francuskiej: Les fidèles qui demandent la célébration de la forme extraordinaire ne doivent jamais venir en aide ou appartenir à des groupes qui nient la validité ou la légitimité de la Sainte Messe ou des sacrements célébrés selon la forme ordinaire, ou qui s’opposent au Pontife romain comme Pasteur suprême de l’Église universelle.

w wersji włoskiej: I fedeli che chiedono la celebrazione della forma extraordinaria non devono in alcun modo sostenere o appartenere a gruppi che si manifestano contrari alla validità o legittimità della Santa Messa o dei Sacramenti celebrati nella forma ordinaria e/o al Romano Pontefice come Pastore Supremo della Chiesa universale.

Oryginał mówi o wrogości wobec papieża, innymi słowy o otwartej i gwałtownej postawie sprzeciwu (a więc dotyczy się to takich grup jak np. sedewakantyści i Bractwo Kapłańskie św. Piusa X [w jego obecnej sytuacji]) i trwaniu w uporze, nie zaś o sensownej i konstruktywnej krytyce, której nie dopuszczają tłumaczenia na języki narodowe (j. polski: „w żaden sposób”; j. francuski: ne doivent jamais – nigdy nie mogą; j. włoski: in alcun modo – „w żaden sposób”).

IV. Niektóre postanowienia

a) Inkardynacja

W tej kwestii dokument nie mówi nic nowego, postanawiając, że członkowie wspólnot z ramienia Ecclesia Dei (dalej: wspólnoty ED) są inkardynowani w momencie przyjęcia święceń diakonatu (n. 30). Stanowi to także ostateczne potwierdzenie, że te wspólnoty obowiązuje nowy Kodeks Prawa Kanonicznego (np. jeśli chodzi o post – wg prawa ogólnego członkowie wspólnot ED nie mają obowiązku zachowywania postu np. w Dni Krzyżowe).

Niestety, problem statusu subdiakonów (subdiakonatu) nie został uregulowany (można odnieść wrażenie, że nie została podjęta nawet dłuższa dyskusja na ten temat). Dalej nie wiadomo więc, jaka jest jego funkcja i status w dzisiejszym Kościele (pozostaje także pytanie, czy ma on obowiązek włączania się w modlitwę brewiarzową).

b) Zakrystie

W zakrystii każdego sanktuarium, do którego przybywają pielgrzymki winien znajdować się Mszał Rzymski z 1962 roku (ewentualnie wcześniejszy – dostosowany do rubryk opublikowanych przez bł. papieża Jana XXIII w 1961); podobnie rzecz się ma z tablicami ołtarzowymi i ew. innymi paramentami potrzebnymi do odprawienia Mszy św. w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego (n. 18).

c) Ryty nie-rzymskie

Instrukcja ostatecznie potwierdza prawo zakonów do celebrowania liturgii według ich własnych rytów zgodnie ze stanem ksiąg liturgicznych z 1962 (n. 34). Niestety, brakuje jakiejkolwiek wzmianki o rycie ambrozjańskim czy mozarabskim, o których (tzn. o wszystkich innych rytach Kościoła łacińskiego) zastosowaniu wg papieskiego motu proprio Summorum Pontificum mówi jeden z listów Papieskiej Komisji Ecclesia Dei (zob. http://www.liturgia.pl/node/7935). 

d) Święcenia

Instrukcja podejmuje kwestię święceń niższych i wyższych wg Pontificale Romanum z 1962 (n. 31). Prawo w niej zawarte zdaje się obejmować wszystkie święcenia niższe oraz wyższe (subdiakonat, diakonat, prezbiterat), za wyjątkiem episkopatu, który może być swobodnie udzielany wg wspomnianej wyżej księgi wszystkim prawnie wybranym przez Stolicę Apostolską kandydatom. 

e) Wierni 

Instrukcja na szczęście nie podaje minimalnej liczby tzw. coetus fidelium (stabilnej grupy wiernych), stąd też każdy biskup ordynariusz ma obowiązek zapewnić dostęp do Mszy św., jak i sakramentów sprawowanych według ksiąg liturgicznych z 1962 roku, choćby tylko dwóm osobom, które go o to poproszą (w razie niemożności zadośćuczynienia takiej prośbie, winien on się skontaktować z Papieską Komisją Ecclesia Dei, ew. z Konferencją Episkopatu własnego kraju) – por. n. 14.

Punkt ten łączy się z innym (n. 21), gdzie jest mowa o kształceniu kleryków w seminariach – bez kapłanów znających łacinę i umiejących odprawiać Mszę świętą (a także sprawować inne sakramenty w „dawnym i czcigodnym obrządku”), biskup nie będzie w stanie zadośćuczynić prośbom swych wiernych. Ponadto należy uwypuklić, że tekst łaciński mówi tu o woli kleryka czy też okoliczności, która tego wymaga (jak prośby wiernych), nie zaś o wszechobecnych dzisiaj „wymogach duszpasterskich” (podobnie np. w wersji francuskiej: exigences pastorales), którymi usprawiedliwia się wszelkie poczynania niezgodne z obecnym prawem liturgicznym dotyczącym zwyczajnej formy rytu rzymskiego. Stąd też, jeśli w jakimkolwiek seminarium diecezjalnym kleryk, bądź grupa kleryków wyrazi pragnienie nauczenia się języka łacińskiego oraz sztuki celebracji Mszy św. (i innych sakramentów) w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego – rektor winien zadbać o umożliwienie tego proszącym.

f) Pomoc wspólnot ED

Instrukcja jasno postanawia, że kapłani wspólnot ED mogą (ironizując: a nawet mają) pomagać biskupom w spełnianiu próśb wiernych dotyczących nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego, jak i w nauczaniu i formowaniu kleryków w seminariach (n. 22). Od dłuższego już czasu podobna sytuacja ma miejsce w Archidiecezjalnym Seminarium Duchownym w Krakowie (jeśli chodzi o formację kleryków), czy w parafii Najświętszej Maryi Panny na Piasku we Wrocławiu (gdzie wg statutów nadanych przez tamtejszego arcybiskupa dla działającego tam duszpasterstwa kapłani należący do jednej ze wspólnot ED mogą współpracować z kapłanami należącymi do diecezji).

V. Dwuznaczności 

W instrukcji nie wszystkie sprawy są wyłożone biało na czarnym, np. kwestia rytów ambrozjańskiego czy mozarabskiego; sprawa nauki łaciny i forma extraordinaria lub też sprawa święceń kapłańskich w „tradycyjnym rycie” dla diecezji. Jeśli chodzi o to ostatnie – niemal pewnym jest, że biskupi, gdy poproszą o indult na święcenia kapłańskie dla alumnów swego seminarium, takowy otrzymają. Zgadzałoby się to z pragnieniem Stolicy Apostolskiej, by nie zawężać prawa (powszechnego), jakie stanowi motu proprio Summorum Pontificum, doprecyzowane (a raczej wyjaśnione) przez instrukcję Universae Ecclesiae.

VI. Uwagi końcowe

Z wielką ulgą należy stwierdzić, to, co już od dawna było jasne dla tych, którzy wierni trwali przy Ojcu Świętym, a mianowicie, że Msza św. tzw. trydencka nie jest martwym tworem, a Mszał Rzymski z 1962 roku jest ubogacalny, jest żywy (jaki i inne księgi liturgiczne dla nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego).

Kolejna ważna rzecz to potwierdzenie, że wspólnoty ED nie są zamknięte w pewnym martwym kręgu, że nie są odizolowane od życia całego Kościoła.

Na końcu chcę zauważyć, że omawiana instrukcja jest podobna do propozycji komisji 9 kardynałów (zwołanej w tajemnicy przez Jana Pawła II w 1986 r.), przedstawionej papieżowi, w której znajdowały się następujące postanowienia: biskupi mieli zadbać, by w ich diecezji przynajmniej jedna Msza w niedzielę i święta była sprawowana po łacinie; w przypadku Mszy prywatnych kapłan mógł dowolnie wybierać między odprawianiem Mszy św. w języku narodowym lub po łacinie, dodatkowo w każdej Mszy św. odprawianej po łacinie (z ludem lub bez niego) kapłan mógłby swobodnie wybierać między „dawnym”, a „nowym” Mszałem; co najciekawsze, gdyby kapłan sprawował Mszę św. wg Mszału z 1962, mógłby proklamować czytania w języku narodowym, dołączać nowe prefacje i wprowadzać modlitwę powszechną. Projekt ten przedstawił w 1987 roku kardynał Mayer, jednak papież go nie podpisał.

Być może już niedługo będziemy świadkami ubogacenia „dawnego” rytu właśnie w nowe prefacje (wg n. 25 instrukcji) czy chociażby w modlitwę powszechną.

Mimo to jednak pewne jest, że „dawny i czcigodny obrządek”, jak nazywa się liturgię sprawowaną w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego, w swej istocie pozostanie niezmieniony, a więc np. zachowa dawny układ lekcjonarza mający kilkusetletnią historię (w swej całościowej formie, nie biorąc pod uwagę liczby lektur, etc.).