IV niedziela wielkanocna / III niedziela po Wielkanocy

Notatki nt. pochodzenia kolekt dzisiejszej niedzieli w Mszałach Pawła VI i Piusa V

Mszał Pawła VI, IV niedziela wielkanocna

Tekst: „Omnipotens sempiterne Deus, deduc nos ad societatem caelestium gaudiorum, ut eo perveniat humilitas gregis, quo processit fortitudo pastoris. Per Dominum”.

Oficjalny polski przekład: „Wszechmogący, wieczny Boże, prowadź nas do wiecznych radości, niech pokorny lud dojdzie do Ciebie, podążając za zwycięskim Pasterzem. Przez naszego Pana”.

Historia modlitwy. Jest to skrócona wersja dawnej rzymskiej wielkanocnej modlitwy nieszpornej, poświadczonej zarówno przez Sakramentarz Gelazjański (ok. 628/715 r.) jak przez Sakramentarze Gregoriańskie (papieski, ok. 625/638 r. i typu II, ok. 650/683 r.). Wersje gelazjańska i gregoriańska nieznacznie różnią się między sobą. W Gelasianum modlitwa pojawia się jeszcze raz, w nieszporach oktawy Pięćdziesiątnicy.

Modlitwa w wersji gelazjańskiej brzmi:
„Omnipotens sempiterne Deus, deduc nos ad societatem caelestium gaudiorum, ut spiritu sancto renatos regnum tuum tribuas introire, atque in ea perveniat humilitas gregis quo processit fortitudo pastoris. Per Dominum”.
słowa ominięte w kolekcie z Mszału: „abyś sprawił, że odrodzeni z Ducha Świętego wejdą do Twego królestwa i tam niech pokorny lud dojdzie…itd”.

W wersji gregoriańskiej zamiast „quo processit fortitudo pastoris” (dokąd doszedł mocny pasterz) jest „quo processit celsitudo pastoris” (dokąd doszedł wzniosły pasterz).

Z Gregorianum typu II modlitwa została przejęta przez Frankońskie Sakramentarze Gelazjańskie (archetyp z Flavigny, ok. 760/770 r.), nadal jako wielkanocna modlitwa nieszporna, potem gregoriański „mieszany” Sakramentarz z Fuldy (ok. 975 r.) zalicza ją po prostu do grupy „innych modlitw” wielkanocnych, bez sprecyzowania, czy są to modlitwy mszalne czy nieszporne, potem modlitwa zanika.

Zastosowanie w innych obrządkach. Mediolański Sakramentarz ze św. Sympicjana (ok. 900 r.) ma ją jako modlitwę nieszporną niedzieli Pięćdziesiątnicy. Z kolei galijski Missale Gothicum (Francja pn. lub pn.-wsch., ok. 690/710 r.) ma w sobotę oktawy Wielkanocy następującą "Collectio ad pacem" (modlitwa na znak pokoju, bez odpowiednika w strukturze Mszy rzymskiej):
„Deus, qui per Unigenitum tuum aeternitatis nobis aditum devicta morte reserasti, deduc nos ad societatem caelestium gaudiorum, ut Spiritu Sancto renatos regnum tuum tribuas introire”.
Modlitwa ta powstała z kombinacji fragmentów dwóch modlitw rzymskich: pierwsza część to fragment kolekty wielkanocnej (por. wpis z 8 kwietnia), druga część to fragment naszej dzisiejszej modlitwy. Trzeba przyznać, że ta kompilacja wyszła zręcznie, nie ma porównania z radosną twórczością redaktorów galijskiego Mszału z Bobbio (zob. wpis z 11 kwietnia).

 

Mszał Piusa V, III niedziela po Wielkanocy

Tekst: „Deus, qui errantibus, ut in viam possint redire iustitiae, veritatis tuae lumen ostendis, da cunctis, qui christiana professione censentur, et illa respuere, quae huic inimica sunt nomini, et ea quae sunt apta sectari. Per Dominum”.

Przekład według łac.-pol. Mszału z 1968 r.: "Boże, Ty ukazujesz błądzącym światło Twojej prawdy, aby mogli wrócić na drogę sprawiedliwości, spraw, niech ci, którzy uważają się za chrześcijan, odrzucą wszystko, co się sprzeciwia tej godności, a zabiegają o to, co jest z nią zgodne. Przez Pana naszego".
"christiana professione" - chodzi o chrzest; "quae huic inimica sunt nomini" - dosł. "co się sprzeciwia temu imieniu" - chodzi o imię chrześcijanina, pochodzące od imienia Chrystusa (por. np 1 P 4, 16).
 

O tej modlitwie pisałem 10 lipca 2011 r., kopiuję to poniżej, z pewnymi modyfikacjami:

Pochodzenie modlitwy: Kolekta "Deus, qui errantibus" jest jedną z niewielu modlitw, o której genezie da się powiedzieć coś więcej. Jej autorem jest papież św. Gelazy I (492-496), zaś kontekstem jej powstania jest walka tego papieża z pozostałościami dawnego pogańskiego święta Luperkaliów, które dla wielu chrześcijan wciąż było atrakcyjne. Gelazy I napisał szereg listów oraz ułożył przynajmniej 18 formularzy mszalnych przeciwko Luperkaliom. Kolekta „Deus qui errantibus" pochodzi z jednego z tych formularzy i prawdopodobnie została użyta po raz pierwszy 1 stycznia 495 r. (G. Pomares, Gelase Ier. Lettre contre les Lupercales et dix-huit messes du Sacramentaire Leonien, Sources Chretiennes 65, Paris 1959, s. 192). Modlitwa pojawia się następnie w tzw. Sakramentarzu Leoniańskim (zwanym inaczej Sakramentarzem z Werony od miejsca przechowywania rękopisu), najstarszym rzymskim zbiorze modlitw liturgicznych z ok. 560/590 r. Nie była to jeszcze księga liturgiczna sensu stricto tylko po prostu zbiór modlitw, którego przeznaczenie nie jest do końca jasne; formularz do którego należy kolekta "Deus qui errantibus" nie jest przypisany do żadnego konkretnego dnia liturgicznego. Następnie modlitwa pojawia się w Sakramentarzu Gelazjańskim i w Sakramentarzu Gregoriańskim typu II jako kolekta II niedzieli po oktawie Wielkanocy (czyli III niedziela wielkanocna wg Gelasianum i IV niedziela w Gregorianum II z powodu różnicy co do dnia zakończenia oktawy: sobota czy niedziela). Suplement św. Benedykta z Aniane do Gregorianum papieskiego (ok. 810/815 r.) przejmuje układ niedziel wielkanocnych z Gregorianum II, toteż „Deus, qui errantibus” do Mszału z 1962 r. pozostaje kolektą dzisiejszej niedzieli.

Zastosowanie w innych obrządkach. W rycie ambrozjańskim modlitwa występuje w mediolańskim Sakramentarzu ze św. Symplicjana (ok. 900 r.) jako "Oratio super populum" (odpowiednik rzymskiej kolekty) w IV niedzielę „post albas” (czyli w V niedzielę wielkanocną), drobne modyfikacje tekstu: „Deus, qui erranti populo…” (Boże, który ukazujesz błądzącemu ludowi”) i  „da cunctis his, qui christiana…” (spraw, niech ci wszyscy, którzy…”). Ma ją jeszcze ambrozjański Sakramentarz z Bergamo (IX w.), chyba tego samego dnia i w tej samej funkcji (tak można wnosić z danych z konkordancji, nie mam tej księgi).
 

Mszał Pawła VI. Modlitwa ta występuje dwa razy: jako kolekta poniedziałku III tygodnia wielkanocnego i jako kolekta 15. niedzieli „per annum”.
 

Problem tekstu modlitwy. W Leonianum i Gelasianum modlitwa zaczyna się następująco: "Deus qui errantes in via posse redire", natomiast w Gregorianum II: "Deus qui errantibus ut in viam possint redire iustitiae". Ta druga redakcja przeszła do późniejszych ksiąg rytu rzymskiego, z Mszałem Piusa V włącznie. W Mszale Pawła VI skasowano tylko słowo "iustitiae". Polski posoborowy przekład nie uwzględnił tej modyfikacji, nadal jest więc: "aby mogli wrócić na drogę sprawiedliwości".
 

P.S. Do kolekty „Deus, qui errantibus” mam szczególny sentyment, bo na „Anselmianum” w roku akademickim 1994/1995 pisałem z niej pracę na zaliczenie wykładu „Krytyka i hermeneutyka tekstów liturgicznych” u ks. prof. Renato De Zana, który do dziś wykłada ten przedmiot.