Crux gemmata

Tuż po wejściu do środka, przed oczami otwiera się wypełniająca konchę absydy – tuż ponad prezbiterium, wielobarwna mozaika, gdzie poza Chrystusem w majestacie, otaczającymi go apostołami i zarysem murów miejskich, wznosi się połyskujący, złoty krzyż, wysadzany szlachetnymi kamieniami – Crux gemmata. Majestatycznie góruje nad całym przedstawieniem, a jego smukłe ramiona wydają się wybiegać daleko poza ramy przedstawienia – tak jakby miały objąć całe wnętrze.

Mozaika w baptysterium Arian w Rawennie, VI wiek

Pomimo że kościół wzniesiono w końcówce IV wieku, mozaika powstała kilkadziesiąt lat później, w pierwszej połowie V stulecia. Na próżno byłoby nam szukać w tym czasie znanych dzisiaj przedstawień krzyża – drewnianego, z postacią umęczonego Chrystusa. Jezus Chrystus poniósł śmierć na krzyżu, który w Cesarstwie Rzymskim był uważany za najbardziej hańbiące i budzące powszechne obrzydzenie narzędzie kaźni. Obywatelom rzymskim trudno było nie tylko patrzyć na krzyż, ale nawet używać jego nazwy. Kiedy zatem Kościół zaczął gwałtownie się rozrastać, stanął jednocześnie przed poważnym problemem, którego wcale tak łatwo nie dało się przezwyciężać. Rzymianie stawali się chrześcijanami, ale w ich świadomości, krzyż wciąż pozostawał znakiem, od którego raczej odwracali wzrok, niż padali przed nim na kolana, widząc w jego kształcie znak Zbawienia.

Tradycja mówi, że kiedy cesarz Konstantyn przygotowywał się do słynnej bitwy z uzurpatorem Maksencjuszem, na moście Mulwijskim, miał sen. Zobaczył w nim – jak podają zarówno Laktancjusz i Euzebiusz z Cezarei – znak interpretowany jako krzyż i usłyszał głos, który mówił: „pod tym znakiem zwyciężysz”. Konstantyn zatem umieścił najprawdopodobniej monogram Chrystusa, tzw. Chi – Rho, w którego kształt wpisany był krzyż, na swoich sztandarach. Po odniesionym zwycięstwie cesarz miał przyjąć ów znak za swój. Stanął jednak przed poważnym problemem. Znak, dzięki któremu zwyciężył, pozostawał najbardziej hańbiącym dla Rzymian symbolem obrzydliwej śmierci. Niedługo potem cesarzowa matka – św. Helena, miała odnaleźć w jednej z cystern Jerozolimy oryginalną belkę Krzyża Chrystusa Pana, która po oprawieniu w złoto, gemmy i szlachetne kamienie trafiła ostatecznie do Konstantynopola. Euzebiusz podaje, że w jednej z sal audiencyjnych pałacu cesarskiego jaśniejący złotem i kamieniami krzyż zdobił sklepienie. W 315 roku, Konstantyn zniósł karę śmierci przez ukrzyżowanie.

Czy pokrycie złotem, gemmami i drogimi kamieniami było tylko sposobem na uwolnienie krzyża od negatywnych skojarzeń? Najpewniej miało to swoje ogromne znaczenie. Krzyż jaśniejący złotem i pełen cennych kamieni, powoli stawał się tryumfującym znakiem chwały Chrystusa Zwycięskiego, przed którego majestatem kolana same się uginały. Początkowo pozbawiony jakichkolwiek przedstawień, z biegiem czasu ukazywał w samym środku niewielki wizerunek Chrystusa Pantokratora w mandorli, który jak Pan Wszechświata, Zbawiciel, Król królów i Pan panów władał światem na tle krzyża godnego Jego majestatu. Drewno skropione krwią Zbawiciela pozostawało przysłonięte, aby chrześcijanie mogli przywyknąć do wstrząsającego piękna i prostoty drzewa przynoszącego życie…

Słuchaj! o śnie opowiem śnionym o północy
gdy ci, co mowę znają zlegli na spoczynek.
Drzewo we śnie widziałem, Drzewo w światło spowite,
wysoko wzrastało wspaniałe Drzewo.
Złotem i klejnotami zakryte w całości,
pięć kamieni drogich w poprzecznej belce tkwiło.
I widziałem przy nim wszystkich Pańskich aniołów
pięknych wieczną pięknością. Nie przybyli
by czcić narzędzie śmierci należnej przestępcy.
Drzewo Zwycięstwa ujrzały duchy niebieskie, a z nimi
ludzie śmiertelni tej ziemi i stworzenie całe.
I ja, choć grzechu winny i grzechem zraniony
widziałem Drzewo Chwały chlubne, radością lśniące,
Drzewo Króla mocnego klejnotami strojne.
„Sen o drzewie” Anonimowy Poemat Staroangielski, VIII w.