Chrzcielny kwestionariusz Karola Wielkiego

Karola Wielkiego znamy z historii przede wszystkim jako władcę i odnowiciela cesarstwa na Zachodzie, a z poniższego kwestionariusza wyłania się Karol zatroskany o chrześcijańską formację kleru i ludu. Niektórzy historycy podejrzewają, że kwestionariusz był jakimś pokłosiem wcześniejszej wojny z Sasami, którym w pewnym momencie Karol przedstawił propozycję nie do odrzucenia: albo przyjmą chrzest albo zostaną wyrżnięci w pień. Nietrudno zgadnąć co wobec takiej alternatywy wybrali Sasi, ale Karolowy sposób pozyskania nowych chrześcijan stanowczo nie podobał się Alkuinowi z Yorku (+804), nadwornemu teologowi Karola, który napisał królowi, że w tej sytuacji trzeba natychmiast posłać Sasom gorliwych i uczonych pasterzy, bo inaczej przyjęty przez nich chrzest nie na wiele się przyda, a oni zaraz odpadną od wiary. Możliwe że sam Karol wyciągnął z tego pewne wnioski dla siebie i stąd jego późniejsza troska o właściwe nauczanie i o poprawne sprawowanie sakramentu chrztu. Wśród liturgistów jest zakorzeniony pogląd, że istotą reformy karolińskiej była romanizacja liturgii w Galii. To nie całkiem tak, sprawa jest bardziej złożona. Według nowszych studiów (np. Glenn Byer i Susan A. Keefe) istotą reformy Karola była formacja, zwłaszcza duchownych jako nauczycieli ludu. W miarę zwarty rytuał rzymski był wygodnym narzędziem dla nadania kultycznej spoistości w państwie, w przeciwieństwie do różnorodnych i wówczas degenerujących tradycji galijskich (liturgia galijska nigdy nie stała się jednym ustabilizowanym i zwartym obrządkiem). „Rzymskość” rytuału chrztu, którą chciał promować Karol, polegała przede wszystkim na praktyce wielkopostnych skrutyniów, a nie na jakichś obrzędowych szczegółach.

Tyle wprowadzenie, oto sam kwestionariusz, w tej formie w jakiej został przesłany Amalariuszowi, wówczas arcybiskupowi Trewiru. Analogiczny tekst dostali wszyscy arcybiskupi w państwie. Tekst wg: Susan A. Keefe, Water and the Word. Baptism and the Education of the Clergy in the Carolingian Empire, t. II, Notre Dame 2002, s. 261-263. Przekład z łaciny mój własny, roboczy i amatorski, ale sens tekstu jest oddany.

Kwestionariusz

W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Karol, najłagodniejszy Augustus, przez Boga ukoronowany jako wielki i pełen pokoju imperator rzymski, który z łaski Boga jest też królem Franków i Longobardów, Amalariuszowi czcigodnemu biskupowi, w Panu pozdrowienie.

Pragnęlibyśmy częściej móc odbywać z tobą, jak i z innymi współtowarzyszami twymi, przyjazną rozmowę o sprawach świętego Kościoła Bożego, gdyby to mogło nastąpić bez fizycznego utrudzenia. Chociaż wiemy o twojej gorliwości w sprawach Bożych i że czuwasz z całym zaangażowaniem, nie możemy jednak powstrzymać się od tego, by za natchnieniem Ducha Świętego z całych sił naszych wezwać i napomnieć twoją pobożność, abyś coraz bardziej i bardziej w świętym Kościele Bożym starał się rozumnie i z czujną troską ćwiczyć się w świętym przepowiadaniu i zbawiennej doktrynie. Oby przez twoją najpobożniejszą przemyślność Słowo życia wiecznego rozrastało się i rozszerzało, aby wzrastała liczba ludu chrześcijańskiego na cześć i chwałę Boga i Zbawiciela naszego.

Chcemy zatem wiedzieć, poprzez pismo albo od ciebie osobiście, jak ty i twoi sufragani nauczacie i instruujecie Bożych kapłanów oraz lud wam powierzony o sakramencie chrztu. Czyli dlaczego dziecko najpierw staje się katechumenem oraz kim jest katechumen; następnie o tym wszystkim co według porządku się wykonuje: o skrutynium, co to jest skrutynium; o Symbolu, jaka jest jego interpretacja według łacinników; o wierze, jak należy wierzyć w Boga Ojca wszechmogącego, i w Jezusa Chrystusa Syna Jego, narodzonego i umęczonego, i w Ducha Świętego, święty Kościół katolicki, i pozostałe rzeczy zawarte w tym Symbolu; o wyrzeczeniu się szatana i wszystkich jego dzieł i jego pychy, co to jest wyrzeczenie lub jakie są dzieła i pycha tegoż diabła; dlaczego katechumen otrzymuje tchnienie jak też dlaczego jest egzorcyzmowany; dlaczego otrzymuje sól; dlaczego dotyka się jego nozdrzy a piersi namaszcza się olejem; dlaczego naznacza się na plecach; dlaczego namaszcza się piersi i plecy; dlaczego nakłada się białą szatę; dlaczego głowę namaszcza się świętym krzyżmem i owija mistycznym zawojem oraz dlaczego umacnia się go Ciałem i Krwią Pana.

O wszystkim tym, jak powiedzieliśmy, po dokładnym zbadaniu, zechciej nas powiadomić na piśmie, jak też o tym czy to zachowujesz i tak głosisz oraz czy samego siebie strzeżesz w tym co głosisz.

Bądź w dobrym zdrowiu i módl się za nas.

Co było potem?

Karolińscy arcybiskupi potraktowali bardzo poważnie kwestionariusz Karola (zresztą, spróbowaliby nie potraktować poważnie!) i rzeczywiście przeprowadzili w swoich metropoliach konsultacje, korespondencyjnie lub zwołując synody i w krótkim czasie przesłali cesarzowi odpowiedzi. W tamtych latach istniało w imperium karolińskim prawdopodobnie 21 arcybiskupstw, z czego zachowało się 7 bezpośrednich odpowiedzi do cesarza (Maksencjusza z Akwilei, Hildebalda z Kolonii, Leidrada z Lyonu, Odilberta z Mediolanu, Arnona z Salzburga, Magnusa z Sens i Amalariusza z Trewiru), ponadto zachowało się też trochę pism, będących odpowiedziami biskupów do metropolitów w ramach konsultacji, oraz  niemało instrukcji katechetycznych dla księży, inspirujących się Karolowym kwestionariuszem. Ale trzeba zaznaczyć, że chociaż kwestionariusz Karola był ważnym impulsem dla rozwoju liturgiczno-katechetycznej literatury chrzcielnej, to jednak nie był to czynnik jedyny. Tego typu literatura rozwijała się w państwie Karolingów już wcześniej, po kraju krążyły instrukcje chrzcielne, modne też były florilegia, objaśniające poszczególne elementy rytuału chrzcielnego przez zebrane cytaty różnych autorytatywnych pisarzy kościelnych (św. Augustyn, św. Leon Wielki, św. Grzegorz Wielki, Jan Diakon, św. Izydor z Sewilli i in.). Przy okazji taka mała ciekawostka, abp Odilbert z Mediolanu wziął jedno takie florilegium i wysłał Karolowi Wielkiemu jako swoją odpowiedź na kwestionariusz – dziś nazywałoby się to plagiatem, wówczas było całkiem dopuszczalne.

Karolińska literatura chrzcielna zasługuje w każdym razie na znacznie większe zainteresowanie liturgistów, teologów i historyków niż ma to miejsce do tej pory. Najwartościowsze studia na ten temat w ciągu ostatnich kilkunastu lat to:

– Glenn C.J. Byer, Charlemagne and Baptism: A Study of Responses to the Circular Letter of 811/812, San Francisco – London – Bethesda 1999 (interesujaca próba systematyzacji tekstów i wyodrębnienia poszczególnych regionalnych „typów” liturgicznych).
– Susan A. Keefe, Water and the Word. Baptism and the Education of the Clergy in the Carolingian Empire, t. I: A Study of Texts and Manuscripts, t. II: The Editions of the Texts, Notre Dame 2002 (tom II zawiera wydanie krytyczne wszystkich zachowanych 64 karolińskich tekstów chrzcielnych, część z nich została wydana po raz pierwszy, wiele innych było wcześniej wydanych na podstawie mniejszej ilości rękopisów).