Chrystus Ukrzyżowany na Drzewie Palmowym

Powstała prawdopodobnie w II ćwierci wieku XVIII, w roku około 1740, lub też nieco po tej dacie, uznanej przez historyków sztuki za graniczną. Na ten moment wskazuje stylistyka rzeźby, sposób modelunku i kształtowania ciała Chrystusa, włosów i fałdów perizonium. O kultowym przeznaczeniu rzeźby świadczą z całą pewnością, liczne gwoździe, szpilki i pinezki, które wbite były na różnej wysokości w pień palmy, zapewne w celu przytwierdzenia do Krucyfiksu chociażby wielkopostnych fioletów, czy rozmaitych wotów lub innych dekoracji. Początkowe losy obiektu nie są w chwili obecnej możliwe do odtworzenia. Nie powiodły się próby ustalenia autorstwa, ani warsztatu. Stylistyka rzeźby wskazuje na pewne wpływy rzeźbiarskich kręgów lwowskich. Nie wiemy z czyjej fundacji powstała rzeźba, lecz jest wielce prawdopodobne, że Klasztor oo. Dominikanów w Lublinie był jej docelowym miejscem przeznaczenia oraz od jak dawna pozostawała w posiadaniu zakonu. Najstarszą wzmiankowaną datą jest wspomniany wcześniej rok 1888, w którym na pewno obiekt już się znajdował w lubelskim klasztorze.

W ciągu wieków barokowe przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego na Palmie zostało poddane kolejnym odnowieniom i doraźnym naprawom. Pierwotna forma tego przedstawienia została zagubiona i zafałszowana przez przykrywające warstwę pierwotną przemalowania olejne. Autorski modelunek rzeźbiarski jest w chwili obecnej nieczytelny z powodu tego istotnego zniekształcenia oraz wszystkich zmian, które z czasem zaszły w pierwotnym wyglądzie krucyfiksu. [Nie przeszkadza to jednak w analizie ikonograficznej tego przedstawienia.] Nietypowy przykład barokowego krucyfiksu, jakim jest obiekt, składa się zasadniczo z dwóch części: figury Chrystusa i sylwetowo ujętej palmy, do której jest przymocowany w ²/₃ jej wysokości.

Już od strożytności przypisywano palmie bogatą symbolikę. Za drzewo święte uchodziła w Mezopotamii. W Grecji, Asyrii i Egipcie łączona była z bóstwami solarnymi, a więc symboliką słońca, była drzewem światłości poświęconym bogu światła. Była także symbolem odrodzenia się ze śmierci do życia. W symbolice chrześcijańskiej palma oznaczała przede wszystkim nieśmiertelność i chwałę (…). W Biblii jest symbolem wszystkiego, co wyniosłe i szlachetne. O wiecznej Bożej Mądrości czytamy w księdze Mądrości Syracha: Wyrosłam jak palma w Engadii (Syr 24,14). Psalmista chcąc zobrazować pełnię łaski powie: Sprawiedliwy zakwitnie jak palma[1] (por. Ps 1,3 oraz Jr 17,8). O tych, którzy odwrócili się od Boga, Hiob mówi: Nie zazielenią się gałązki palmy (Hi 15,32). W Apokalipsie męczennicy trzymają palmy w rękach, co oznacza, że otrzymali już od Boga swoją nagrodę (Ap 7,9). O uroczystym wjeździe Jezusa do Jerozolimy piszą wszyscy czterej Ewangeliści, co świadczy o tym, jak wielką wagę przywiązywali oni do tego wydarzenia z życia Jezusa. Centralnym momentem Niedzieli Palmowej dzisiaj wciąż jest uroczysty wjazd Jezusa do Jerozolimy (…) Zwyczaj poświęcania palm wprowadzono natomiast do liturgii dopiero w wieku XI. Znana nam dzisiaj palma wielkanocna, będąca tradycyjnym symbolem Niedzieli Palmowej, wyglądem swym niczym nie przypomina palmowych liści, a zastępująca ją gałązka wierzby jest, w symbolice kościoła, znakiem zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy. Jest palma także symbolem męczeństwa, wierności i ostatecznego zwycięstwa. Zwycięstwa dobra nad złem, oraz życia nad śmiercią w Księdze Apokalipsy. W wizji końca czasów prorok Patmos widzi nieprzeliczone tłumy wybawionych, którzy stoją przed stolicą i przed obliczem Baranka, przyobleczeni w szaty białe, a palmy w ręku ich (Ap 7,9). Odtąd palma jest symbolem zwycięstwa i wiecznej nagrody także męczenników, [dlatego już od średniowiecza przedstawiano ich] z atrybutem w postaci palmy – gałązki palmowej w dłoni czy miniaturowej palmy opartej o fałdy szat. Palma w tle pejzażu stanowiła metaforę rajskiego ogrodu. Był wreszcie okres w sztuce sakralnej, kiedy na palmie przedstawiano samego Ukrzyżowanego Chrystusa. W tym wypadku palma symbolizować miała drzewo życia, w którym chwała i świadectwo wierności aż do krwi są nierozerwalne.

Warto przyjrzeć się genezie przedstawień Krzyża Żywego i jego funkcjonowaniu na przestrzeni wieków. W języku niemieckim określany jest jako Baumkreutz, co dosłownie oznacza krzyż drzewny, który jest żywotnym, posiadającym utajone moce, drzewem życia. Odróżnia się on wyraźnie od wszystkich innych znanych typów krzyża. Krzyż żywy był przedstawiany już od czasów wczesnochrześcijańskich. Już w roku 200 Tertullian mówi o drzewie cierpienia, na którym wisi życie. W średniowiecznym traktacie Tractatus qui signum vita dicitur św. Bonawentury (1221-1274) krzyż został przedstawiony w oparciu o Apokalipsę św. Jana, jako drzewo pokryte liśćmi i kwitnące, które jako pokarm dla duszy przynosi chrześcijanom dwunastokrotne owoce. Zaś w wieku XIV mistycy Mistrz Eckhart i Tauler sławili „drzewo boskości” i „kwitnące, dobrowolne drzewo życia niebieskiego”. Najczęściej jest ono przedstawiane jako krzew winny, krzew róży lub dąb. Jako jedną z odmian Żywego Krzyża wymienia się gładko ociosane krzyże, z których drzewca wyrastają liście, kwiaty lub owoce. Najczęściej z pnia krzyża wyrastają pędy, na których wisi Chrystus. Czasem ukrzyżowany jest [on] wręcz na drzewie, a forma krzyża tworzy się raczej z liter inicjału, a czasem przybiera postać zieleniejącego krzyża widłowego. W późniejszym okresie gałęzie drzewa krzyża żywego stają się bardziej wygięte. Krzyże z liśćmi dębu, różami, winną latoroślą i winogronami są także berłami kamiennych madonn z rejonu środkowego Renu (…). Krzyż żywy spotykamy również często w heraldyce, jako pojedynczy element surowej stylizacji kwiatu lilii, bądź też jako zakończenia krzyża, które do kwiatów lilii są podobne. Forma Żywego Krzyża odegrała istotną rolę we Włoszech i na tych terenach rozwinęła się w znaczący sposób. Pojawia się często w malarstwie początku XIV wieku jako ilustracja wspomnianego już traktatu św. Bonawentury i w takiej też formie funkcjonuje aż do początku wieku XVI. Pary gałęzi często są opatrzone banderolami, medalionami i tablicami z inskrypcjami. Chrystus ukrzyżowany jest z reguły w konarach Drzewa Życia lub na połączonym z nim krzyżu łacińskim. Wszystkie te włoskie przedstawienia mają charakter dydaktyczny. Krzyż łaciński wypuszczający liście jest [z kolei] poza granicą Niemiec dużą rzadkością. W sztuce protestanckiej XVI wieku również spotykamy Żywy Krzyż, a mianowicie na przedstawieniach alegorycznych jako krzew winny lub na poły okryte liśćmi, a na poły uschnięte drzewo. Na XVI-wiecznych przedstawieniach drogi krzyżowej z krzyża coraz częściej wyrastają róże. Po połowie XVI wieku ta forma raczej już nie występuje.

W okresie baroku, tak obfitym w wielopłaszczyznowe metafory, Żywy Krzyż występuje już tylko incydentalnie. Na rok ok. 1690 datowany jest miedzioryt z Biblioteki Ossolińskich we Wrocławiu. Rycina, autorstwa Balthasara von Westerhouta, ukazuje Św. Brunona, który pochylony nad księgą położoną na pastorale i infule, którymi wzgardził odmawiając objęcia biskupstwa, lewą dłoń opiera na ludzkiej czaszce, w prawej natomiast trzyma mały krucyfiks palmowy – właściwie jest to mała palma, na której znajduje się Chrystus. Natomiast z przełomu XVII i XVIII w. prawdopodobnie pochodzi miedzioryt z Gabinetu Rycin U.W.  przedstawiający bł. Juliannę z Cornillon adorującą przed ołtarzem krucyfiks z Chrystusem ukrzyżowanym na palmie, niemal identycznym jak na interesującym nas przedstawieniu lubelskim. Kolejnym przykładem wykorzystania tego motywu jest alabastrowa Madonna Św. Jacka z Klasztoru OO. Dominikanów we Lwowie pochodząca z przełomu XIV i XV wieku, która po 1946 roku (…) trafiła do klasztoru krakowskiego. O figurę Madonny z Dzieciątkiem oparty jest stosunkowo duży, sięgający niemal ramion Maryi, krucyfiks, na którym Chrystus ukrzyżowany jest na drzewie żywym, którego pień oplata pnącze przypominające winną latorośl, będące w istocie starotestamentowym wężem. Drzewo Życia – Boże Drzewo – na którym ukrzyżowane są grzechy wszystkich, jest jednocześnie Drzewem Rajskim, symbolem Krzyża i Ołtarza, jako drzewo poznania Dobrego i Złego, które oplata wąż. Uwagę zwracają ramiona Chrystusa przybite do gałęzi drzewa w taki sposób, że tworzą one jakby krzyż widlasty – wisząc jak jabłko na drzewie Chrystus odkupił świat. Warte obejrzenia są także polichromie z kościoła św. Pawła Apostoła w Sandomierzu (…) z lat ok. 1710-1712. Ich program ikonograficzny obrazuje Zwycięstwo Krzyża – Drzewa Życia Wiecznego. Dominantą kompozycji jest rzadkie ikonograficznie wyobrażenie Chrystusa Ukrzyżowanego na palmie, czyli Zwycięskiego. Nieco mniejszy, niż naturalnej wielkości, Chrystus przybity jest do krzyża ukazanego na tle rozłożystej palmy, pełniącej w tym przedstawieniu rolę triumfalnej glorii promienistej.

Ukrzyżowany na Palmie z kościoła oo. Dominikanów w Lublinie jest nieco pźniejszy. Przez historyków sztuki datowany jest na powstały po roku 1740. [Rzeźba stanowi] najbardziej czytelne i jednoznaczne przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego na drzewie palmowym. Srebrzona, pokryta zielonym laserunkiem, palma jest jednocześnie Drzewem Życia – wiecznie zielonym Żywym Drzewem-Krzyżem – symbolem odkupienia i zapowiedzią raju. Ukrzyżowany na nim jest martwy Chrystus, którego krwią skropione drzewo krzyża, ożyło i wypuściło liście. Chrystus staje się tu owocem Bożej miłości i męczeńskiej śmierci krzyżowej, Bożej Mądrości, ale przede wszystkim symbolem zwycięstwa i triumfu dobra nad złem – życia nad śmiercią.

Słownik pojęć:  

Perizonium – opaska biodrowa na biodrach ukrzyzowanego Chrystus.

Tauler – Johannes Tauler (ur. 2 maja 1301 w Strasburg u, zm. 15 czerwca 1361 w Strasburgu), niemiecki dominikanin, teolog i mistyk.

krzyż widłowy (widlasty) – krzyż w kształcie litery „Y“, był popularny szczególnie w średniowieczu, przypomina "taukę".

[1] „Iustus ut palma florebit”, Ps 92,13. „Sprawiedliwy zakwitnie jak palma, rozrośnie się jak cedr na Libanie. Zasadzeni w domu Pańskim * rozkwitną na dziedzińcach Boga naszego. Nawet i w staroci wydadzą owoc, * zawsze pełni życiodajnych soków, Aby świadczyć, że Pan jest sprawiedliwy” (Ps 92,13-14).

Artykuł został oparty na badaniach zamieszczonych w pracy magisterskiej Natalii Kuci, której tematem była konserwacja i badania nad tą wyjątkową rzeźbą. Prace były prowadzone w latach 2005 – 2007 na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie pod kierunkiem nieżyjącego już prof. Mariana Paciorka.