Sam obrzęd trafił na obecne miejsce w liturgii mszalnej stosunkowo niedawno, bo dopiero po reformie z 1955 roku, a obecny jego kształt został ostatecznie ustalony po Soborze Watykańskim II wraz z ukazaniem się nowego wydania Mszału Rzymskiego z 1970 roku i zaleceniem, aby obrzęd odbywał się we wszystkich kościołach w czasie celebracji Mszy Wieczerzy Pańskiej.

Sam zwyczaj jest tradycją starożytną i uznaje się, iż już od czasów apostolskich był on praktykowany, choć na przestrzeni wieków przechodził wiele zmian. Przed reformą z XX wieku różne bywało umiejscowienie Mandatum, najczęściej odbywało się ono już po mszy świętej, jak i po nieszporach. Obrzęd praktykowano – z pewnymi różnicami – zarówno w ośrodkach diecezjalnych, jak i wspólnotach monastycznych.

Zwyczaj diecezjalny posiadał zwykle następujący porządek: msza św., nieszpory, posiłek, obnażanie ołtarzy, obmywanie nóg; w zakonach zaś: msza św., obnażanie ołtarzy, obmywanie nóg, nieszpory i na końcu posiłek. Początkowo Mandatum związane było z obmywaniem nóg ubogim, z czasem wprowadzono je jako praktykę wobec całego zgromadzenia i odbywało się ono np. w kapitularzu danej wspólnoty.

Na potrzeby Mandatum przewidziano specjalny zestaw siedmiu antyfon. Ich ilość i sposób wykonywania były bardzo różne na przestrzeni wieków. Widzimy tu pewną swobodę w ich zastosowaniu, zależną od czasu trwania obrzędu. Czasami wystarczał bardzo krótki śpiew i wtedy wybierano jedną lub kilka antyfon. W przypadku, gdy Mandatum trwało długo, z łatwością można było zapewnić ciągłość śpiewu wykonując cały zestaw antyfon wraz z ich wersetami psalmowymi. Same antyfony przeznaczone na Mandatum, jak i na całą Mszę Wieczerzy Pańskiej, z zapisem chorałowym i nagraniami można znaleźć np. w serwisie ChristusRex.

Współczesny Mszał w wydaniu polskim zawiera na ten obrzęd sześć antyfon, choć wydanie typiczne posiada ich siedem (pominięto drugą: Dominus Iesus postquam cenávit), zmieniona została ich tradycyjna kolejność oraz numeracja.

Pierwszą wykonywaną antyfoną, od której wzięła się nazwa obrzędu, była zaczynająca się od słów Mandatu novum, dziś jest ona szóstą.

Poniżej zestawione są antyfony na Mandatum w wersji polskiej i łacińskiej w układzie ze współczesnego wydania mszału.

Dawniej cały obrzęd Mandatum kończono antyfoną Ubi caritas. Jako tekst posłużył tu słynny hymn Ubi caritas et amor śpiewany w Kościele od wieków, którego autorstwo i datowanie trudne są do ustalenia, a który spotykamy już we wczesnym średniowieczu. Drugie wydanie typiczne Mszału z 1975 skorygowało brzmienie antyfony na Ubi cáritas est vera, powołując się na najstarsze znalezione zapisy tego hymnu. Od czasu Soboru Watykańskiego II śpiew Ubi Caritas przeniesiony został z Mandatum na Offertorium, zastępując tym samym poprzednią antyfonę Dextera Domini.

Posłuchaj polskiej wersji językowej chorałowego Ubi caritas

Tekst i tłumaczenie hymnu

Z punktu widzenia muzyka kościelnego najbardziej zadziwiającym jest fakt, iż na przestrzeni wieków nie powstało zbyt wiele muzycznych opracowań antyfon Mandatum jak i Ubi caritas, w porównaniu z tekstami przeznaczonymi nawet na zwykłe niedzieli roku liturgicznego. Zazwyczaj spotykamy mnogość takich opracowań: od kilkunastu do kilkudziesięciu, zwłaszcza w przypadku ważnych świąt. Być może zaważył tu fakt, że były one wykonywane poza liturgią mszalną i nie dysponując w tym momencie zespołem zawodowych śpiewaków, antyfony wykonywał kantor lub schola śpiewając melodie chorałowe.

Antyfony te doczekały się swych najsłynniejszych opracowań muzycznych dopiero w drugiej połowie XX wieku. Niektóre z nich zaliczają się do arcydzieł literatury muzycznej i bywają jednymi z najczęściej wykonywanych utworów przez chóry na całym świecie. Maurice Duruflé, francuski kompozytor i organista był autorem jednego z najczęściej wykonywanych opracowań. To bodaj najsłynniejsza z jego kompozycji (obok Requiem), wymagająca dobrego zespołu chóralnego.

Inni kompozytorzy, których opracowania warto poznać i wykonywać to między innymi Ēriks Ešenvalds:

a także Morten Lauridsen, Paul Meleor, Ola Gjeilo:

Z kolei godnym polecenia opracowaniem antyfony Mandatum jest chociażby utwór Luke’a Mayernika:

Bezsprzecznie warto kontynuować tradycję śpiewania klasycznych chorałowych antyfon zarówno Ubi caritas jaki i Mandatum, które nie są trudne i poradzą sobie z nimi nawet niezaawansowane zespoły muzyczne. Poszukującym polskiego odpowiednika antyfon Mandatum wraz z melodiami polecam publikację Zwycięzca śmierci Wydawnictwa Wydziału Teologicznego UO, Opole 2017, gdzie zamieszczono także inne propozycje śpiewów na Wielki Tydzień oraz Oktawę Wielkanocną.