21 rocznica „Wytycznych” Stolicy Apostolskiej, cz. 2: poszerzony artykuł

Dopuszczenie do Eucharystii w sytuacji konieczności duszpasterskiej

Dyspozycje między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu

Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan wydała ostatnio dokument zatytułowany Wytyczne co do dopuszczenia do Eucharystii między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Dokument ten został wypracowany wspólnie z Kongregacją Nauki Wiary i Kongregacją ds. Kościołów Wschodnich. Celem obecnego artykułu jest wyjaśnienie kontekstu, treści i praktycznej aplikacji tych dyspozycji.

1. Kościół Chaldejski i Asyryjski Kościół Wschodu

Od samych początków chrześcijańskiej aktywności misyjnej rozwinęły się kwitnące Kościoły lokalne w Mezopotamii i Persji. Ponieważ Kościół ten znajdował się poza wschodnimi granicami Imperium Rzymskiego, został potocznie nazwany „Kościołem Wschodu”. W roku 1552, po serii indywidualnych konwersji biskupów i prowizorycznych unii, część „Kościoła Wschodu” weszła w pełną komunię kościelną z rzymską Stolicą Apostolską. Od tego czasu partykularny Kościół będący w pełnej komunii z Rzymem został zwyczajowo nazwany „Kościołem Chaldejskim”, a drugi partykularny Kościół przyjął nazwę „Asyryjskiego Kościoła Wschodu”. Oba Kościoły partykularne wciąż dzielą tę samą tradycję teologiczną, liturgiczną i duchową; obydwa celebrują sakramenty, czyli Święte Misteria według tradycji wschodnio-syryjskiej.

11 listopada 1994 roku papież Jan Paweł II i Mar Dinkha IV, patriarcha Asyryjskiego Kościoła Wschodu, podpisali Wspólną Deklarację Chrystologiczną[i]. Deklaracja ta usunęła główną przeszkodę teologiczną między Kościołem Katolickim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Obydwaj przywódcy kościelni zadeklarowali: „Jakiekolwiek rozbieżności chrystologiczne istniały w przeszłości, obecnie doświadczamy, że jesteśmy zjednoczeni w wyznawaniu tej samej wiary w Syna Bożego, który stał się człowiekiem, abyśmy mogli stać się dziećmi Boga przez Jego łaskę. Odtąd pragniemy wspólnie świadczyć o tej wierze w Tego, który jest Drogą, Prawdą i Życiem, wyznając to w adekwatny sposób wobec ludzi nam współczesnych, tak by świat mógł uwierzyć w Ewangelię o zbawieniu. (…) Ponieważ żyjemy tą wiarą i tymi sakramentami, w konsekwencji partykularne Kościoły Katolickie i Asyryjskie mogą rozpoznać się wzajemnie jako Kościoły siostrzane”.

W swej Wspólnej Deklaracji Chrystologicznej papież Jan Paweł II i patriarcha Mar Dinkha IV wezwali siebie samych „by zrobić wszystko co możliwe, by rozproszyć przeszłe przeszkody, które wciąż nie pozwalają osiągnąć pełnej komunii między naszymi Kościołami, tak byśmy mogli lepiej odpowiedzieć na wołanie Pana o jedność tych, którzy należą do Niego, jedność, która oczywiście musi wyrażać się w sposób widzialny”. W tym celu postanowili powołać Wspólną Komisję ds. dialogu teologicznego między Kościołem Katolickim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Ta Wspólna Komisja rozpoczęła działalność w 1995 roku; podczas dorocznych spotkań zajmowała się głównie kwestiami dotyczącymi teologii sakramentalnej, w przewidywaniu przyszłego Wspólnego Stanowiska na temat Życia Sakramentalnego. Wspólna Deklaracja Chrystologiczna utorowała również drogę do ekumenicznego zbliżenia między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Od roku 1994 Mar Dinkha IV i Mar Raphaël I Bidawid, patriarcha Kościoła Chaldejskiego, wsparci przez swoje Synody, zatwierdzili kilka inicjatyw, aby przyspieszyć stopniowe przywrócenie kościelnej jedności między swymi Kościołami partykularnymi. Proces ten jest wspierany zarówno przez Kongregację Nauki Wiary, jak i Papieską Radę ds. Popierania Jedności Chrześcijan.

W obecnych czasach wielu asyryjskich i chaldejskich wiernych żyje w diasporze. Z powodu różnych i niekiedy dramatycznych okoliczności opuścili swe ojczyzny (Irak, Iran, Turcja) i przenieśli się w kierunku zachodnim. Zdecydowana większość asyryjskich wiernych żyje obecnie na Bliskim Wschodzie, w Skandynawii, Zachodniej Europie, Australii i Ameryce Północnej; jedynie niewielka mniejszość pozostaje w swych ojczyznach. Chociaż większość wiernych chaldejskich ciągle żyje w Iraku, około jedna trzecia przeniosła się na Bliski Wschód, do Europy i Ameryki Północnej. Zarówno wierni chaldejscy jak asyryjscy są więc skonfrontowani, w różnych częściach świata, z podobnym problemem duszpasterskim: wielu wiernych nie może przyjmować sakramentów z rąk kapłana własnego Kościoła.

Biorąc pod uwagę wielkie rozproszenie wielu chaldejskich i asyryjskich wiernych, zarówno w ich ojczyznach jak i w diasporze, co przeszkadza wielu z nich w normalnym życiu sakramentalnym według własnej tradycji, oraz w ekumenicznym kontekście dwustronnego dialogu między Kościołem Katolickim i Asyryjskim Kościołem Wschodu, został złożony wniosek o duszpasterski układ w sprawie dopuszczenia do Eucharystii, gdy wymaga tego konieczność, między Asyryjskim Kościołem Wschodu i Kościołem Chaldejskim.

2. Anafora Addaja i Mariego

Podstawowy problem jaki miał Kościół Katolicki w pozytywnym rozpatrzeniu wniosku odnosił się do kwestii ważności Eucharystii sprawowanej z użyciem anafory Addaja i Mariego, jednej z trzech anafor tradycyjnie używanych przez Asyryjski Kościół Wschodu[ii].

Ta konkretna anafora powstała z pewnością w Mezopotamii, być może w rejonie Edessy. Nie ma twardych świadectw co do daty jej finalnej redakcji: część badaczy opowiada się za rokiem ok. 200, inni za początkiem III wieku, inni uważają, że powstała w ciągu III wieku. Asyryjski Kościół Wschodu bardzo sobie ceni tę anaforę jako istotny element apostolskiego dziedzictwa, który otrzymali od Addaja i Mariego, których czczą jako dwóch spośród 72 uczniów Chrystusa i jako misjonarzy, którzy założyli ich partykularny Kościół. Jednakże anafora Addaja i Mariego, tak jak jest przekazana w najstarszych zachowanych kodeksach, jak również w nieprzerwanej praktyce liturgicznej Asyryjskiego Kościoła Wschodu, nie zawiera w sposób zwarty słów ustanowienia. Od wielu lat uczeni dyskutowali na tym, jaka wersja anafory Addaja i Mariego mogła być pierwotna. Część badaczy uważała, że pierwotna formuła anafory Addaja i Mariego musiała być dłuższa i zawierała słowa ustanowienia. Inni uczeni byli przekonani, że anafora Addaja i Mariego nie zawierała zwartych słów ustanowienia i w konsekwencji wersja krótka jest pierwotna. Obecnie większość uczonych opowiada się za tą drugą hipotezą. Jednakże ta historyczna kwestia nie może być wyjaśniona w sposób absolutnie pewny, z powodu niedostatku lub braku źródeł. Zatem ważność Eucharystii celebrowanej z użyciem anafory Addaja i Mariego musi opierać się na przesłankach doktrynalnych, nie zaś historycznych.

Kościół Katolicki uznaje słowa ustanowienia za konstytutywną część anafory lub Modlitwy eucharystycznej. Sobór Florencki orzekł: „Formą tego sakramentu są słowa Zbawiciela, którymi On tego sakramentu dokonał; kapłan bowiem sprawuje ten sakrament, mówiąc o utożsamieniu z Chrystusem. Albowiem mocą samych słów substancja chleba przemienia się w ciało Chrystusa, a substancja wina w krew” (DS 1321). Ten sam Sobór Florencki scharakteryzował ponadto słowa ustanowienia jako „formę słów [forma verborum], którą święty Kościół Rzymski […] miał zawsze zwyczaj używać [semper ut consuevit] w konsekracji ciała i krwi Pana” (DS 1352), nie wykluczając możliwości pewnej zmiany w ich artykulacji przez Kościół. Nie mając żadnej władzy co do istoty sakramentów, Kościół ma jednak prawo co do określania ich konkretnego kształtu, tak co do sakramentalnego znaku (materia) jak co do słów w ich administrowaniu (forma) (por. KKW, kan. 669). Stąd wynika  kwestia ważności anafory Addaja i Mariego, gdy jest stosowana w krótszej wersji bez zwartych słów ustanowienia. Czy słowa administrowania (forma) odpowiadają warunkom do ważności, jak wymaga tego Kościół Katolicki? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należało wziąć pod uwagę trzy główne argumenty.

Po pierwsze, anafora Addaja i Mariego jest jedną z najstarszych Modlitw eucharystycznych, sięgającą czasów bardzo wczesnego Kościoła i jego pierwszych liturgicznych regulacji. Została skomponowana i była używana z jasną intencją celebrowania Eucharystii w pełnej ciągłości z Ostatnią Wieczerzą, w posłuszeństwie przykazaniu Pana i według myśli Kościoła. Nieobecność zwartych słów ustanowienia rzeczywiście stanowi wyjątek w porównaniu z tradycjami bizantyjską i rzymską, tak jak rozwinęły się one w IV i V wieku. Jednakże wyjątek ten może być spowodowany starożytnością tej anafory oraz późniejszą izolacją Asyryjskiego Kościoła Wschodu. W rzeczywistości ważność anafory Addaja i Mariego nigdy nie była oficjalnie podważana.

Asyryjski Kościół Wschodu używa również dwóch innych anafor, które są o parę wieków późniejsze: anaforę Nestoriusza, zastrzeżoną dla pięciu liturgicznych okazji i anaforę Teodora z Mopsuestii, stosowaną przez ok. 16 tygodni, od początku roku liturgicznego do Niedzieli Palmowej. Natomiast anafora Addaja i Mariego jest stosowana przez najdłuższy i najważniejszy czas roku liturgicznego przez około 200 dni. Co więcej, stosowanie tych trzech anafor nie jest dowolne, jak w tradycji łacińskiej, ale określone przez kalendarz liturgiczny. W swej świadomości wiary Asyryjski Kościół Wschodu był zawsze przeświadczony, że celebruje Eucharystię ważnie i z zamiarem wykonania w pełni tego, co Jezus nakazał czynić swoim uczniom. Kościół ten wyrażał swą świadomość wiary stosując anafory Teodora z Mopsuestii, Nestoriusza i Addaja i Mariego, niezależnie od faktu, że tylko dwie pierwsze zawierają słowa ustanowienia. Dodać należy, że nie istnieje żaden dokument z okresu katolickiego patriarchatu ustanowionego za patriarchy Sulaki (1551-1662), z którego miałoby wynikać, że Kościół Rzymski żądał włączenia słów ustanowienia do anafory Addaja i Mariego.

Asyryjski Kościół Wschodu praktykuje ponadto tzw. sakrament czy misterium (Rasa) świętego zaczynu. Od niepamiętnych czasów tradycja asyryjska przekazuje, że Jezus przekazał św. Janowi dwa kawałki z tego chleba, który wziął w swoje ręce, pobłogosławił, połamał i dał swoim uczniom. Jezus przykazał św. Janowi, by jeden kawałek spożył a drugi troskliwie przechował. Po śmierci Jezusa św. Jan umoczył ten drugi kawałek chleba w krwi, która wypłynęła z boku Jezusa. Stąd nazwa „Święty Zaczyn”, dana temu kawałkowi konsekrowanego chleba umoczonemu we Krwi Jezusa. Aż do obecnego dnia Święty Zaczyn jest strzeżony i odnawiany dorocznie w Asyryjskim Kościele Wschodu. Miejscowy biskup odnawia go corocznie w Wielki Czwartek, mieszając pozostałość starego Zaczynu wewnątrz nowego. Nowy jest następnie rozdzielany do wszystkich parafii w diecezji, aby przez rok był używany w każdym chlebie, który kapłan specjalnie przygotowuje przed Eucharystią. Żaden kapłan nie ma prawa celebrować Eucharystii używając chleba bez Świętego Zaczynu. Należy postrzegać tę tradycję sakramentu czy misterium Świętego Zaczynu, który poprzedza aktualną celebrację Eucharystii, jako widzialny znak historycznej i symbolicznej ciągłości między obecną celebracją Eucharystii a ustanowieniem Eucharystii przez Jezusa.

Po drugie, Kościół Katolicki uznaje Asyryjski Kościół Wschodu za prawdziwy Kościół partykularny, zbudowany na prawowitej wierze i apostolskiej sukcesji. Ponadto Asyryjski Kościół Wschodu przechował w pełni eucharystyczną wiarę w obecność naszego Pana pod postaciami chleba i wina i w ofiarniczy charakter Eucharystii. W Asyryjskim Kościele Wschodu, choć nie jest on w pełni komunii z Kościołem Katolickim, znajdujemy „prawdziwe sakramenty, szczególnie zaś, na mocy sukcesji apostolskiej, kapłaństwo i Eucharystię, dzięki którym są dotąd z nami złączone najściślejszym węzłem” (DE 15).

Wreszcie, należy zauważyć, że choć wschodnie i zachodnie anafory wyrażają to samo misterium, mają odmienne tradycje teologiczne, rytualne i lingwistyczne. Słowa ustanowienia Eucharystii są w rzeczywistości obecne w anaforze Addaja i Mariego, nie w sposób zwarty i ad litteram, ale raczej w sposób rozproszony euchologiczny, to znaczy, są zintegrowane w modlitwach dziękczynienia, uwielbienia i wstawiennictwa. Wszystkie te elementy konstytuują „quasi-narrację” ustanowienia Eucharystii. W centralnej części anafory, wraz z epiklezą, są wprost zawarte odniesienia do eucharystycznego Ciała i Krwi Chrystusa („Ty, Panie, przez wielkie i niewysłowione Twoje miłosierdzie, racz uczynić dobrą i miłą pamięć o wszystkich prawych i sprawiedliwych ojcach, którzy spodobali się Tobie, we wspomnieniu Ciała i Krwi Chrystusa Twego, które ofiarujemy Tobie na czystym i świętym ołtarzu, jak Ty nas pouczyłeś”), do życiodajnego misterium męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa, które jest aktualnie wspominane i celebrowane („aby poznali Ciebie wszyscy mieszkańcy ziemi… przeto i my, Panie, słudzy Twoi słabi, nędzni i ubodzy, którzy zgromadzeni jesteśmy w imię Twoje i stoimy przed Tobą w tej godzinie, przyjmujemy z radością figurę, która jest od Ciebie, z weselem chwaląc, wywyższając, wspominając i dopełniając to wielkie, budzące lęk, święte, życiodajne i Boskie misterium męki, śmierci, owinięcia w całun i zmartwychwstania naszego Pana, Jezusa Chrystusa”), do eucharystycznej ofiary na odpuszczenie grzechów, do eschatologicznego wymiaru celebracji eucharystycznej i do przykazania Pana „to czyńcie na moją pamiątkę” („Niech przyjdzie, Panie, Twój Duch Święty, i spocznie na tej ofierze Twoich sług, i pobłogosławi ją, i uświęci, aby była dla nas, na darowanie win, odpuszczenie grzechów i wielką nadzieję wskrzeszenia umarłych i nowego życia w Królestwie Niebios, z wszystkimi tymi, którzy spodobali się Tobie”). Tak więc słowa ustanowienia nie są nieobecne w anaforze Addaja i Mariego, ale są jasno wspomniane w rozproszony sposób, od początku do końca, w najważniejszych fragmentach anafory. Ponadto jest jasne, że wyżej zacytowane fragmenty wyrażają pełne przeświadczenie o wspominaniu paschalnego misterium Pana, w wyraźnym sensie jego uobecniania; wyrażają więc intencję dokonania w praktyce dokładnie tego, co uczynił Chrystus przez swoje słowa i czyny w ustanawianiu Eucharystii.

Zostało podjęte długie i staranne studium nad anaforą Addaja i Mariego z teologicznej, liturgicznej i historycznej perspektywy, na końcu którego Kongregacja Nauki Wiary 17 stycznia 2001 orzekła, że anafora ta może być uznana za ważną. Decyzję tę zatwierdził następnie papież Jan Paweł II.

3. Przepisy duszpasterskie

Kościół Katolicki zapewnia specjalne regulacje dla sytuacji duszpasterskiej konieczności, takich jak ta, której dziś doświadczają Asyryjski Kościół Wschodu i Kościół Chaldejski. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, kan. 671, par. 2 i 3 stanowi: „Jeśli domaga się tego konieczność lub zaleca prawdziwy pożytek duchowy i jeśli nie zachodzi niebezpieczeństwo błędu lub indyferentyzmu, wolno chrześcijanom katolikom, dla których fizycznie lub moralnie jest niemożliwe udanie się do katolickiego szafarza, przyjąć sakramenty pokuty, Eucharystii i namaszczenia chorych od szafarzy akatolickich tych Kościołów, w których są ważne wymienione sakramenty. Także szafarze katoliccy godziwie udzielają sakramentów pokuty, Eucharystii i namaszczenia chorych chrześcijanom Kościołów wschodnich, nie mających pełnej wspólnoty z Kościołem katolickim, gdy sami o nie proszą i są odpowiednio przygotowani”. Dyrektorium w sprawie realizacji zasad i norm dotyczących ekumenizmu, n. 123 i 125 podaje te same regulacje.

Przepisy Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich i Dyrektorium w sprawie realizacji zasad i norm dotyczących ekumenizmu mogą więc być aplikowane między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Gdy wymaga tego konieczność, zezwala się wiernym asyryjskim przyjąć Komunię świętą podczas chaldejskiej celebracji świętej Eucharystii; tak samo zezwala się wiernemu chaldejskiemu przyjąć Komunię świętą podczas asyryjskiej celebracji świętej Eucharystii, gdy dostęp do katolickiego szafarza jest dla niego fizycznie lub moralnie niemożliwy. W obu przypadkach asyryjscy i chaldejscy szafarze powinni kontynuować sprawowanie świętej Eucharystii według liturgicznych przepisów i zwyczajów własnych tradycji, zwłaszcza w tym co dotyczy stosowania anafory (zob. KKW, kan. 674, par.2).

Kiedy wierni chaldejscy uczestniczą w asyryjskiej celebracji Eucharystii, gorąco zaprasza się szafarza Kościoła Asyryjskiego by włączył słowa ustanowienia do anafory Addaja i Mariego. W Asyryjskim Kościele Wschodu taka możliwość już istnieje. Istotnie, Święty Synod Asyryjskiego Kościoła Wschodu, zgromadzony w 1978 roku w Bagdadzie, zaoferował szafarzom Kościoła Asyryjskiego opcję recytowania słów ustanowienia w anaforze Addaja i Mariego. Chociaż ta opcja nie dotyka kwestii ważności anafory Addaja i Mariego, może mieć szczególne znaczenie tak z liturgicznego, jak i z ekumenicznego punktu widzenia. Z punktu widzenia liturgicznego może być ona stosownym środkiem do tego, by postawić obecne stosowanie anafory Addaja i Mariego w jednej linii z powszechną praktyką w każdej Modlitwie eucharystycznej, zarówno na chrześcijańskim Wschodzie jak i na Zachodzie. Z ekumenicznego punktu widzenia mogłoby to być stosownym wyrazem braterskiego respektu dla członków innego Kościoła, którzy przyjmują Komunię świętą w Asyryjskim Kościele Wschodu i którzy są przyzwyczajeni do tego by, zgodnie teologiczną i kanoniczną tradycją własnego Kościoła, słyszeć recytację słów ustanowienia w każdej Modlitwie eucharystycznej.

Należy podkreślić, że niniejsze refleksje na temat stosowania anafory Addaja i Mariego oraz wytyczne co do dopuszczenia do Eucharystii, odnoszą się wyłącznie do dopuszczenia do Eucharystii między Asyryjskim Kościołem Wschodu i Kościołem Chaldejskim. Anafora Addaja i Mariego przynależy od niepamiętnych czasów do liturgicznego patrymonium i tożsamości kościelnej Asyryjskiego Kościoła Wschodu i taką powinna pozostać. Asyryjski Kościół Wschodu wielce cenił i z szacunkiem przekazywał tę anaforę z pokolenia na pokolenie, unikając jakichkolwiek przeróbek czy adaptacji w jej odmawianiu, a czynił to z szacunku dla jej czcigodnego pochodzenia, tradycyjnie odnoszonego do apostolskich początków. Ponieważ każdy Kościół partykularny sprawuje sakramenty według swej własnej tradycji i według swych zasad oraz norm, byłoby liturgicznie czymś niewłaściwym przenosić elementy z jednej tradycji liturgicznej do drugiej. W rzeczywistości tradycje liturgiczne są jak języki, mające właściwe sobie słownictwo i gramatykę; istotne elementy jednej liturgicznej tradycji nie mogą być przenoszone do drugiej bez uszczerbku dla specyfiki tej pierwszej i bez naruszenia spoistości tej drugiej.

Zakończenie

Niniejsze wytyczne zostały przekazane zarówno Jego Świątobliwości Mar Dinkhce IV, patriarsze Asyryjskiego Kościoła Wschodu i Jego Świątobliwości Mar Raphaëlowi I Bidawidowi, patriarsze Kościoła Chaldejskiego. Promulgacja tych uregulowań między Asyryjskim Kościołem Wschodu i Kościołem Chaldejskim należy do kompetencji obydwu Kościołów partykularnych i ich zwierzchników (por. KKW, kan. 670, par.1; 671, par. 4-5). W odniesieniu do konkretnych okoliczności i warunków, będą oni musieli ustanowić szczegółowe procedury i zapewnić odpowiednie środki duszpasterskie do ich implementacji.

Obecnego uregulowania sprawy dopuszczenia do Eucharystii w sytuacji duszpasterskiej konieczności   nie można stawiać na równi z pełną eucharystyczną jednością między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Oba Kościoły partykularne, choć bliskie sobie w dziedzinie wiary i życia sakramentalnego, nie są jeszcze w pełnej jedności. Wciąż znajdują się w drodze, z nadzieją i odwagą, dążąc do błogosławionego dnia, w którym zostanie osiągnięta pełna i widzialna komunia i będzie możliwe wspólne sprawowanie w pokoju Świętej Eucharystii naszego Pana. Jak napisał papież Jan Paweł II w swej encyklice Ut unum sint, „Od tej podstawowej, ale cząstkowej jedności należy teraz przejść do niezbędnej i wystarczającej jedności widzialnej, wpisanej w konkretną rzeczywistość, aby Kościoły naprawdę stały się znakiem owej pełnej komunii w jednym, świętym, katolickim i apostolskim Kościele, która wyrazi się we wspólnym sprawowaniu Eucharystii” (UUS 78).

Październik 2001

[i] Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan, Information Service 88 (1995/I), s. 2-3.

[ii] Zob. A. Gelston, The Eucharistic Prayer of Addai and Mari, Clarendon Press, Oxford 1992, s. 48-55.