21 rocznica ekumenicznych „Wytycznych” Stolicy Apostolskiej, cz. 1: Tekst i link do artykułu

Wiele osób wzruszy ramionami i powie, że to jakieś egzotyczne sprawy o marginalnym znaczeniu, w ogóle nas nie dotyczące. OK, nie będę się kłócił. Bezpośrednio nas to faktycznie nie dotyczy. Ale po pierwsze, warto czasem poszerzyć swoje horyzonty i dowiedzieć się czegoś o Kościołach starożytnych tradycji wschodnich, albo wręcz dowiedzieć się, że one w ogóle istnieją. A Kościoły tradycji wschodnio-syryjskiej sięgają korzeniami samych początków chrześcijaństwa. My na ogół mówimy w liczbie pojedynczej o „Kościele wschodnim” utożsamiając go z Kościołem prawosławnym tradycji bizantyjskiej. Istnieją jednak różne Kościoły wschodnie i różne wschodnie tradycje. Bizantyjska, choć najliczniejsza, nie jest ani jedyna, ani najstarsza. Kościoły wschodnio-syryjskie, bo o nie akurat chodzi w tym wpisie, nie są bynajmniej jakimś egzotycznym skansenem, tylko żywymi wspólnotami, mającymi też swoje wyzwania i problemy. Jednym z nich jest sytuacja diaspory. Wielu wiernych asyryjskich i chaldejskich musiało opuścić swoje ojczyzny i żyje w diasporze w krajach zachodnich, często mając trudności z praktykowaniem życia sakramentalnego we własnej wspólnocie, a mając możliwość uczestnictwa w sakramentach Kościoła siostrzanego (chaldejczycy u asyryjczyków lub odwrotnie). Stąd pilna konieczność uregulowania sprawy wzajemnej „gościnności sakramentalnej” i tego dotyczą watykańskie „Wytyczne” z 2001 roku. Ale sprawa musiała być bardzo starannie rozważona, ponieważ Asyryjski Kościół Wschodu stosuje przez większą część roku liturgicznego starożytną eucharystyczną anaforę Addaja i Mariego w jej pierwotnej wersji, czyli bez integralnie powtórzonych słów ustanowienia Eucharystii, podczas gdy mający unię z Rzymem Kościół Chaldejski stosuje tę anaforę z dodanymi słowami ustanowienia. Zatem nie chodziło tylko o prostą regulację dyscyplinarną, ale o kwestię dotyczącą teologii Eucharystii. I to jest drugi poważny powód, dla którego warto się zainteresować tą sprawą.

Postanowiłem podzielić ten rocznicowy wpis na trzy części. Dziś część pierwsza. Najpierw umieszczam sam tekst „Wytycznych”, ogłoszonych 26 października 2001, ale datowanych na 20 lipca. Nie wiem, czy jest oficjalne polskie tłumaczenie tego dokumentu (może źle szukałem, ale nie znalazłem), poniższy tekst jest moim tłumaczeniem z wersji angielskojęzycznej zamieszczonej na stronie watykańskiej. Pod tekstem zamieszczam natomiast link do mojego artykułu na ten temat, opublikowanego w kwartalniku „Pastores” w 2007 roku.

Skróty użyte w tekstach:

DE – Dekret Soboru Watykańskiego II o ekumenizmie „Unitatis Redintegratio”

DS – Denzinger – Shönmetzer, czyli Enchiridion Symbolorum et Definitionum (wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła)

Wytyczne co do dopuszczenia do Eucharystii między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu

Z powodu znacznego rozproszenia wielu chaldejskich i asyryjskich wiernych, zarówno w ojczyźnie jak i w diasporze, uniemożliwiającego wielu z nich normalne życie sakramentalne według własnej tradycji, oraz w ekumenicznym kontekście bilateralnego dialogu między Kościołem Katolickim a Asyryjskim Kościołem Wschodu, został złożony wniosek o zapewnienie dopuszczania do Eucharystii między Kościołem Chaldejskim a Asyryjskim Kościołem Wschodu. Wniosek ten został najpierw zbadany przez Komisję Wspólną ds. Dialogu Teologicznego między Kościołem Katolickim a Asyryjskim Kościołem Wschodu. Obecne wytyczne zostały następnie wypracowane przez Papieską Radę ds. Popierania Jedności Chrześcijan, w porozumieniu z Kongregacją Nauki Wiary i Kongregacją ds. Kościołów Wschodnich.

1. Konieczność duszpasterska

Wniosek o dopuszczenie do Eucharystii między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu jest powiązany ze szczególną sytuacją geograficzną i społeczną, w jakiej żyją obecnie wierni tych Kościołów. Z powodu różnych i często dramatycznych okoliczności wielu asyryjskich i chaldejskich wiernych opuściło swe ojczyzny i przeniosło się na Bliski Wschód, do Skandynawii, Europy Zachodniej, Australii i Ameryki Północnej. Ponieważ w tak rozległej diasporze nie każda lokalna wspólnota może mieć kapłana, liczni chaldejscy i asyryjscy wierni są w sytuacji duszpasterskiej konieczności, gdy chodzi o udzielanie sakramentów. Oficjalne dokumenty Kościoła Katolickiego przewidują specjalne regulacje dla takich sytuacji, mianowicie kan. 671, par. 2-3 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich i Dyrektorium w sprawie realizacji zasad i norm dotyczących ekumenizmu, n. 123.

2. Zbliżenie ekumeniczne

Wniosek jest również powiązany z trwającym procesem ekumenicznego zbliżenia między Kościołem Katolickim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. Wraz ze Wspólną Deklaracją Chrystologiczną, podpisaną w 1994 roku przez papieża Jana Pawła II i patriarchę Mar Dinkha IV, został rozwiązany główny problem dogmatyczny między Kościołem Katolickim a Asyryjskim Kościołem Wschodu. W konsekwencji weszło w fazę dalszego rozwoju także zbliżenie ekumeniczne między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu. 29 listopada 1996 roku patriarcha Mar Raphaël Bidawid i patriarcha Mar Dinkha IV podpisali listę wspólnych wniosków w celu przywrócenia pełnej kościelnej jedności między obydwoma dziedzicami starożytnego Kościoła Wschodu. 15 sierpnia 1997 roku program ten został zatwierdzony przez Synody obydwu Kościołów i potwierdzony we Wspólnym Dekrecie Synodalnym. Mając poparcie swych Synodów, obydwaj patriarchowie zatwierdzili dalszą listę inicjatyw, aby przyspieszyć odnowienie swej kościelnej jedności. Zarówno Kongregacja Kościołów Wschodnich jak też Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan wspierają ten proces.

3. Anafora Addaja i Mariego

Podstawowy problem jaki miał Kościół Katolicki w pozytywnym rozpatrzeniu wniosku odnosił się do kwestii ważności Eucharystii sprawowanej z użyciem anafory Addaja i Mariego, jednej z trzech anafor tradycyjnie używanych przez Asyryjski Kościół Wschodu. Anafora Addaja i Mariego jest znacząca, ponieważ od niepamiętnych czasów jest stosowana bez recytacji słów ustanowienia. Ponieważ Kościół Katolicki uznaje słowa ustanowienia Eucharystii za konstytutywną, a więc niezbywalną część anafory lub Modlitwy eucharystycznej, zostały podjęte długie i staranne studia nad anaforą Addaja i Mariego z perspektywy historycznej, liturgicznej i teologicznej. Na końcu tych studiów Kongregacja Nauki Wiary 17 stycznia 2001 roku uznała, że anafora ta może być uznana za ważną. Jego Świątobliwość Jan Paweł II zatwierdził tę decyzję. Opiera się ona na trzech głównych przesłankach.

Po pierwsze, anafora Addaja i Mariego jedną z najstarszych anafor i pochodzi z czasów bardzo wczesnego Kościoła. Została skomponowana i była stosowana z jasną intencją celebrowania Eucharystii w pełnej ciągłości z Ostatnią Wieczerzą i w zgodzie z myślą Kościoła. Jej ważność nie była nigdy oficjalnie podważana ani na chrześcijańskim Wschodzie ani na chrześcijańskim Zachodzie.

Po drugie, Kościół Katolicki uznaje Asyryjski Kościół Wschodu za prawdziwy Kościół partykularny, zbudowany na prawowiernej wierze i apostolskiej sukcesji. Asyryjski Kościół Wschodu przechował ponadto pełną wiarę eucharystyczną w obecność naszego Pana pod postaciami chleba i wina oraz w ofiarniczy charakter Eucharystii. W Asyryjskim Kościele Wschodu, choć nie jest on w pełnej komunii z Kościołem Katolickim, znajdujemy „prawdziwe sakramenty, a przede wszystkim, przez apostolską sukcesję, kapłaństwo i Eucharystię” (DE 15).

Wreszcie, słowa ustanowienia Eucharystii są faktycznie obecne w anaforze Addaja i Mariego, nie na sposób zwarty narracyjny i ad litteram, ale raczej na sposób euchologiczny rozproszony, to znaczy, są zintegrowane w sukcesywnie następujących po sobie modlitwach dziękczynienia, uwielbienia i wstawiennictwa.

4. Zalecenia co do dopuszczenia do Eucharystii

Biorąc pod uwagę tradycję liturgiczną Asyryjskiego Kościoła Wschodu, doktrynalne wyjaśnienie dotyczące ważności anafory Addaja i Mariego, współczesny kontekst w jakim żyją wierni zarówno asyryjscy jak i chaldejscy, stosowne regulacje przewidziane w oficjalnych dokumentach Kościoła oraz proces zbliżenia między Kościołem Chaldejskim i Asyryjskim Kościołem Wschodu, ustanawia się następujące przepisy:

1. Gdy wymaga tego konieczność, zezwala się wiernym asyryjskim na uczestnictwo w Eucharystii chaldejskiej i na przyjęcie Komunii świętej; tak samo chaldejski wierny, dla którego jest fizycznie lub moralnie niemożliwe skorzystać z posługi szafarza katolickiego, może uczestniczyć w asyryjskiej celebracji Świętej Eucharystii i przyjąć Komunię świętą.

2. W obydwu przypadkach, asyryjscy i chaldejscy kapłani celebrują Świętą Eucharystię według liturgicznych przepisów i zwyczajów własnych tradycji.

3. Kiedy w asyryjskich celebracjach Świętej Eucharystii uczestniczą wierni chaldejscy, gorąco zaprasza się kapłanów asyryjskich, aby do anafory Addaja i Mariego włączali słowa ustanowienia, na co zresztą zezwolił Święty Synod Asyryjskiego Kościoła Wschodu.

4. Powyższe refleksje co do stosowania anafory Addaja i Mariego i obecne wytyczne na temat dopuszczenia do Eucharystii odnoszą się wyłącznie do celebracji Eucharystii i do dopuszczenia do niej wiernych z Kościoła Chaldejskiego i Asyryjskiego Kościoła Wschodu, w obliczu wspomnianych wyżej konieczności duszpasterskiej i kontekstu ekumenicznego.

Rzym, 20 lipca 2001

(źródło: Guidelines for the Admission to the Eucharist Between the Chaldean Church and the Assyrian Church of the East (christianunity.va) )

W 2007 roku zostałem poproszony przez redakcję kwartalnika „Pastores” o napisanie artykułu przybliżającego problematykę związaną z watykańskimi „Wytycznymi”. Owocem tej prośby był artykuł zatytułowany Eucharystia bez słów ustanowienia?, opublikowany w 36 nrze „Pastores” (2007/3), s. 123-133. Artykuł jest dostępny w czytelni kwartalnika „Pastores”, czyli tutaj:

MACIEJ ZACHARA MIC, Eucharystia bez słów ustanowienia? (pastores.pl)

Muszę tylko zwrócić uwagę na jedną poważną nieścisłość, domagającą się skorygowania. W zalinkowanym artykule napisałem, że w liturgii unickiego Kościoła Chaldejskiego słowa ustanowienia zostały dodane, ale nie w samej anaforze, tylko w ramach obrzędów przedkomunijnych. Jest to duża nieścisłość. Taka praktyka owszem, istniała przez dłuższy czas, ale nie w Kościele Chaldejskim, a w Kościele Syromalabarskim w Indiach, który również przynależy do tradycji wschodnio-syryjskiej i stosuje anaforę Addaja i Mariego. Syromalabarskie mszały z XVIII, XIX i początku XX wieku rzeczywiście umieszczają słowa ustanowienia po anaforze Addaja i Mariego, a przed Komunią. Natomiast mszały chaldejskie od XVIII wieku zawierają anaforę z konsekwentnie włączonymi słowami ustanowienia. Taką praktykę stosuje współcześnie również Kościół Syromalabarski.

P.S. W ramach postscriptum podzielę się jeszcze jednym osobiście dla mnie miłym wspomnieniem związanym z tym właśnie artykułem. Obecnie wśród polskich liturgistów bezapelacyjnie najlepszym ekspertem od tradycji syryjskich jest ks. dr hab. Mateusz Potoczny, profesor Uniwersytetu Opolskiego, doktoryzował się na rzymskim „Orientale”. W 2019 roku została wydana jego znakomita rozprawa habilitacyjna Misterium chrzcielne w Asyryjskim Kościele Wschodu. Historia, liturgia i teologia obrzędów w świetle pism Ojców syro-orientalnych i komentatorów liturgii. Nawiązywałem już zresztą do niej w jednym ze swoich wpisów trzy lata temu (zob. tutaj). Słowo wstępne do tej książki napisał prof. Sebastian Brock z Oksfordu (Brock w dziedzinie studiów nad chrześcijaństwem syryjskim jest tym, kim był o. Robert F. Taft w dziedzinie studiów nad Bizancjum). Z ks. Mateuszem Potocznym spotkaliśmy się osobiście jeden raz, przed paroma laty na dorocznym zjeździe liturgistów i powiedział mi wtedy, że ten mój artykuł z „Pastores” był dla niego jednym z ważnych źródeł inspiracji do naukowego zainteresowania się liturgiami syryjskimi i do nauki języka syryjskiego. A przecież mój artykuł nawet nie miał charakteru naukowego, był z założenia popularyzatorski. Nie ukrywam, że usłyszenie tego było dla mnie bardzo miłym zaskoczeniem. Mam nadzieję, że nie popełniam jakiejś niestosowności ujawniając to, nasza rozmowa wtedy nie była poufna, przynajmniej tak mi się wydaje.

c.d.n.